題菊花

颯颯西風滿院栽，
蕊寒香冷蝶難來。
他年我若為青帝，
報與桃花一處開。

 

Đề cúc hoa

Táp táp tây phong mãn viện tài,
Nhị hàn hương lãnh điệp nan lai.
Tha niên ngã nhược vi thanh đế,
Báo dữ đào hoa nhất xứ khai.

 

Dịch nghĩa

Ào ào gió tây trong vườn trồng hoa cúc
Nhị tàn, hương lạnh, bướm khó bay qua
Năm tới nếu ta làm chúa xuân
Sẽ truyền cho hoa đào nở ở đây cùng một chỗ

Bản dịch của Khương Hữu Dụng

Vi vút đầy vườn thổi gió tây,
Nhuỵ rầu hương lạnh bướm khôn bay.
Nếu xuân năm tới ta làm chúa,
Truyền với hoa đào nở cả đây.

Bán kiên cung kiếm nhứt trạo giang sơn. Nguyên do hai câu thơ: 

Bán kiên cung kiếm bằng thiên tuấn, 
Nhứt trạo giang sơn tận địa duy. 

Nửa vai cung kiếm tận trời cao, 
Non sông khắp cõi xông pha một chèo. 

Đây là hai câu thơ khí phách của Hoàng Sào, tướng giặc nổi danh đời nhà Đường. 

Nguyên nhà Đường từ đời vua Đại Tông (763-765) đến Hy Tông (874-888) thì quốc thế càng suy vi. Phiên trấn hoành bạo ở ngoài, hoạn quan chuyên chính bên trong. Phiên trấn thì nắm quyền thưởng phạt sinh sát nhân dân trong tay; hoạn quan thì thiện tiện phế lập vua chúa. Chính cuộc đã nguy như thế làm cho mối loạn trong dân gian ngày càng tăng gia nguy ngập. Những bần cố nông phải bỏ trốn lưu lạc. Một số có ít đất ruộng bị kiêm tính cũng bỏ quê quán mà thành lưu vong, hoặc tụ họp làm trộm cướp, hoặc làm điền hộ ở các trang viên. Tài chính bị kiệt quệ, kho tàng nhà nước hư không, triều đình phải đánh thuế nặng. Vừa binh tai, lại xảy ra thủy tai và hạn tai luôn năm làm cho nhân dân càng lâm vào tình trạng cực kỳ khốn khổ. Lúc bấy giờ ở Tào Châu, làng Xích Tướng có một người tên Hoàng Sào tự Cự Thiên, vốn con của một nhà bán muối. Sào rất thông minh, văn võ đều giỏi nhưng vẻ người rất xấu. Năm Càng Phủ thứ ba (876) đời vua Hy Tông, Hoàng Sào đi thi đỗ được Võ cử Trạng nguyên. Vua thấy hình dung "cổ quái" của Sào nên không dùng, đuổi Sào đi. 

Hoàng Sào ra khỏi triều môn trở về, giữa đường ghé quán nghỉ, lòng đầy căm tức. Sào nghĩ thầm: - Khi đăng bảng mở khoa thi thì nói chọn người văn chương và võ nghệ mà thôi, chớ không thấy nói chọn người mặt mày đẹp đẽ. Nếu ta dè hôn quân muốn lấy diện mạo chọn người thì ta có đi thi làm chi cho uổng công. 
Tức khí quá, Hoàng Sào lấy bút mực viết một bài thơ trên vách quán rồi bỏ ra đi: 

Lược thao như mỗ đáng phong hầu, 
Mắt thịt hôn quân dễ biết đâu? 
Nếu được đôi ba ngàn tử đệ, 
Đoạt thâu thiên hạ bốn trăm châu. 
Tào Châu Hoàng Sào tự Cự Thiên đề. 

Quân tuần thành đến quán trông thấy bài thơ liền chép lại dâng lên vua. Nhà vua tức giận truyền họa đồ hình Hoàng Sào và ra lịnh tập nã. Sào hay tin, không dám đi đường lớn nữa mà phải lặn lội trong rừng núi để về quê. 

Có truyện chép rằng: một hôm Hoàng Sào ghé vào chùa nghỉ, có tiên cho mượn gươm báu. Sào định thử gươm mới bảo các sãi trong chùa tìm nơi ẩn trốn kẻo bị gươm báu chém nhằm. Đến giờ ngọ, Hoàng Sào ra đứng giữa trời, nhìn ngay mặt trời khấn rằng: - Tôi là Hoàng Sào tự Cự Thiên, nghĩ vì đời vua này vô đạo, chẳng kể hiền tài, cứ nghe lời gian nịnh cho nên đạo tặc phong khởi, hào kiệt ly tâm, thiên hạ nhiễu nhương, trăm họ khổ thống. Vậy tôi muốn ra sức trừ loài gian nịnh, cứu nạn cho sinh linh, đoạt lấy xã tắc, sửa trị ngôi trời. Nay tôi muốn thử sức gươm linh xin hoàng thiên giúp sức nếu vạn sự kết quả như lòng tôi muốn thì xui tôi chém một gươm cho tốt. Đoạn, cầm gươm ra khỏi cổng chùa, nhìn chung quanh không thấy ai cả. Thấy một cây đại thọ ở bên đường, Sào liền đưa gươm lên chém phạt ngang một gươm. Cây đại thọ đứt hai đổ xuống, nhưng có làn máu đỏ vọt ra. Sào cực kỳ ngạc nhiên nhìn kỹ lại là ông sãi cả ở chùa. Thì ra vì ông sãi cả nghe lời Hoàng Sào bảo mọi người trong chùa phải tìm chỗ ẩn trốn khi Sào thử gươm linh, nhưng ông không biết chỗ nào trốn cho kín. Ông lấy làm lo sợ quá, nhìn thấy một cây đại thọ có cái bộng to nên chun vào đó, ý định toàn thân... không ngờ lại không toàn! 

Hoàng Sào đau lòng than thở, đoạn quảy gói mang gươm lên đường, thẳng lên Thái Hành Sơn chiêu binh mãi mã. Non một năm, Sào chiêu mộ được trăm muôn binh thêm một số tướng tá văn võ kiêm toàn: Châu Ôn, Thượng Nhượng, Liễu Ngạn Chương, Liễu Ngạn Tùy, Các Tùng Châu, Đặng Thiên Vương, Mạnh Tuyết Hải. Hoàng Sào đặt Thượng Nhượng làm quân sư và các tướng toàn Tổng binh. Thế lực rất mạnh. Hoàng Sào tự hiệu là Xung thiên đại tướng quân, đem hơn 10 vạn quân đoạt được nhiều châu khác và vượt qua sông Dương Tử, xuống cướp miền Giang Nam, ra phía đông đến Chiết Giang, lại đánh Phúc Châu, Kiến Ninh, rồi thẳng đường xuống đoạt Quảng Châu. Ở đây, Hoàng Sào giết hại rất nhiều nhân dân trong thành thị, cùng 20 vạn người ngoại quốc buôn bán, gồm những giáo đồ Hồi Hồi, Cơ Đốc, Bái Hỏa và người Do Thái, người Hy Lạp. Sau vì miền nam có bịnh dịch, Hoàng Sào kéo quân lên bắc. Năm 880, vây hãm Đông Đô rồi chiếm lấy Trường An, cướp phá và giết chóc những người quý tộc, quan lại và phú hào, số không kể xiết. Vua Hy Tông bấy giờ phải bỏ hoàng thành chạy vào đất Thục. Hoàng Sào tự xưng là Đại Tề hoàng đế. Thật là thỏa chí bình sinh. 

Hoàng Sào trước muốn cứu muôn dân ra khỏi cảnh lầm than tang tóc, nhưng đến khi thực hành thì lại chẳng cứu muôn dân mà còn gây thảm họa chết chóc cho nhân dân nhiều thêm nữa. Tướng Châu Ôn là bộ hạ của Hoàng Sào lại đầu hàng quan triều. Trong số hơn 50 vạn quân của Sào, một số chán ghét Sào bỏ chạy theo Châu Ôn. Còn vua Hy Tông sau khi trốn chạy vào Tứ Xuyên, nhờ người Tây Đột Quyết là Lý Khắc Dụng đem quân cứu viện. Triều Đường được trung hưng. Năm 884, Hoàng Sào bị Lý Khắc Dụng đánh bại rồi bị tên bộ hạ ám hại tại Biện Châu. Có sách chép là Hoàng Sào đánh trận bị thương nặng trở về tư dinh, đâm cổ tự tử. 
 Trong tác phẩm "Đoạn trường tân thanh" của cụ Nguyễn Du, đoạn tả khí phách của Từ Hải có câu: 

Giang hồ quen thú vẫy vùng, 
Gươm đàn nửa gánh, non sông một chèo. 

Hai câu này thoát ý câu thơ của Hoàng Sào như trên: 

Bán kiên cung kiếm bằng thiên túng, 
Nhứt trạo giang sơn tận địa duy. 

Cũng trong tác phẩm "Đoạn trường tân thanh", đoạn Thúy Kiều khuyên Từ Hải hàng triều đình, có câu: 

Ngẫm từ khởi việc binh đao, 
Đống xương Vô Định đã cao bằng đầu, 
Làm chi để tiếng về sau? 
Ngàn năm ai có khen đâu Hoàng Sào? 

Hoàng Sào là do điển tích trên .Kiều đem Hoàng Sào ra để thuyết Từ Hải biết là Từ có tài giỏi dũng lược như Hoàng Sào chăng nữa, thì cũng chỉ lưu lại đời sau cái tiếng làm giặc mà thôi. 
Nhưng ở đời từ xưa đến nay, được làm vua thua làm giặc là một lẽ thường. 
Không chỉ có tài võ, Hoàng Sào còn là một nhà thơ. Bài thơ nổi tiếng nhất của ông còn lưu lại trong tập thơ Đường chính là bài "Đề cúc hoa" 

***********

Nguồn: Has a famous Chinese filmmaker become a government apologist? – All about face, by Christopher Orr, TNR Online | Post date 18/4/2007(1) Tựa phim (tiếng Hán) Mãn thành tận đới hoàng kim giáp là câu cuối trong bài thơ Đường Bất đệ hậu phú cúc tả hoa cúc vào ngày hội Trùng dương (9 tháng 9), của Hoàng Sào, một lãnh tụ khởi nghĩa nông dân nổi tiếng trong thời kỳ cuối của nhà Đường. Hoàng Sào ví hoa cúc là áo giáp vàng. Như thế tựa đề phim có nghĩa là hoa cúc vàng che phủ cả thành phố (kinh đô Tràng An)

不第后赋菊

作者:

黄巢

待到秋来九月八，

我花开后百花杀。

冲天香阵透长安，

满城尽带黄金甲。

Bất đệ hậu phú cúc

Đãi đáo thu lai cửu nguyệt bát
Ngã hoa khai hậu bách hoa sát
Xung thiên hương trận thấu Trường An
Mãn thành tận đới hoàng kim giáp

Chrysanthemum

(Nguồn: wikipedia.org)

Tạm dịch nghĩa à

Hoa Cúc

Khi mùa thu đón hội Trùng dương
Hoa (cúc) anh nở thắm, tàn hoa khác
Hương hoa bay vượt khắp Tràng An
Kinh thành sẽ phủ hoàng kim giáp

Trong bài Tạp Ghi Quỳnh Giao: Gong Li mạ vàng

(Người Việt Online, 18/4/2007), tác giả Quỳnh Giao cho rằng:

Tựa đề cuốn phim lấy cảm hứng từ một bài thơ nổi loạn hay làm loạn của Hoàng Sào viết về hoa cúc để nói về giấc mơ làm chúa của mình. Bài “Ðề Cúc Hoa” có hai câu kết: “Năm tới mà ta làm hoàng đế thì truyền cho (hoa cúc) cùng nở với hoa đào ở khắp nơi”.

Bài “Ðề Cúc Hoa”, ngoài tựa đề nói đến “cúc hoa”, 28 chữ, cả bài thơ chỉ nói tới “hoa đào”; nguyên bản bài thơ của Hoàng Sào như sau:

题 菊 花

黄巢

飒飒西风满院栽，

蕊寒香冷蝶难来。

他年我若为青帝，

报与桃花一处开。

Đề cúc hoa

Táp táp tây phong mãn viên tài
Nhị hàn hương lãnh điệp nan lai
Tha niên ngã nhược vi Thanh đế
Báo dữ đào hoa nhất xứ khai

–Dịch nghĩa–

Viết về hoa cúc

Gió tây thổi ào ạt trong vườn hoa mới nở
Nhị khô hương lạnh bướm khó bay đến
Năm khác nếu ta làm chúa xuân sẽ
truyền cho hoa đào nở ở cùng một chỗ đây.

–Bản dịch của Khương Hữu Dụng–

Vi vút đầy vườn thổi gió tây,
Nhuỵ rầu hương lạnh bướm khôn bay.
Nếu xuân năm tới ta làm chúa,
Truyền với hoa đào nở khắp đây.

Bản dịch của SongNguyễn HànTú

Hoa Cúc

Gió Tây lồng lộng rít quanh nhà
Hương nhụy lạnh lùng bướm ngại qua
Ví thử được trời phong hoa chúa
Truyền cùng khoe sắc với đào hoa

(Nguồn: hoasontrang.us)