QUYỂN HAI MƯƠI BỐN

CÁC CUỘC KHÁNG CHIẾN
CỦA NGHĨA QUÂN MIỀN NAM

Cả miền Nam sục sôi máu lửa
Dân căm hờn cháy cả tâm can
Cùng nhau đánh đuổi thực dân
Tầm vong giáo mác tòng quân lên đường

Ðất Gò Công có Trương Công Ðịnh
Cù lao Rồng nức tiếng Thủ Khoa
Phạm Liên dũng lược tài ba
Lại thêm Trương Huế theo cha diệt thù

Thủ khoa Huân cầm đầu kháng chiến
Người Ðịnh Tường , nổi tiếng khắp nơi
Ra tay đánh Pháp tơi bời
Bị đưa an trí bên trời Phi Châu




Ðến vào đầu tháng tư Ất Hợi(1875)
Phe nghĩa quân tiến thối lưỡng nan
Pháp đang cố sức dụ hàng
Vẫn không lay chuyển sắt son anh hùng

Giặc chém ông ở gần Phú Kiết
Cả miền Nam thương tiếc biết bao
Vén tay để lại mấy câu :

Hạn mã giang san vị quốc cừu
Chỉ nhân binh bại tứ thân hưu
Anh hùng mạc bả dinh du luân
Vũ trụ trường khan tiết nghĩa lưu

Vô bố dĩ kinh Hồ Lỗ phách
Bất hàng cam đoạn tướng giang đầu
Dương niên Tho-Thủy lưu ba luyến
Long đảo thu phong khởi mộ sầu

Thân văn Nhiếp đứng đầu chống Pháp
Lễ Giáng sinh Cai Lậy công đồn
Cái Môn, Bà Vát, Trà Côn
Tổng Thu, Tổng Cầy, Cầu Vồng lừng danh


Từ Bến Thành, Trà Vinh, Vĩnh Trị
Qua Cổ Chiên, Tây Thủy, Hậu Giang
Rạch Gầm, Cần Giuộc, Trung Lương
Nghĩa quân nổi dậy diệt phường ác ôn

Trương Công Ðịnh anh hùng chống Pháp
ƠƯ Biên Hòa lại gặp Phan Trung
Dấy binh đóng ở Gò Công
Thuyền ghe khí giới binh đông vạn người

Oạng cho người phục kích lính ngụy
Giết chỉ huy đại úy Barbé
Ðánh đồn như thế chẻ tre
Tân An, Cần Giuộc răn đe ngụy quyền

Tướng Bonard cho thuyền vây bủa
Khu Bình Xuân chặn cửa Gò Công
Sa cơ thất thế cuối cùng
Giặc bắt giết chết anh hùng nghĩa quân(1864)

Thiên Hộ Dương bạn Trương Công Ðịnh
Trấn cả vùng Cao Lãnh, Cái Thia
Pháp cho tướng Grandière
Ðưa quân truy quét dẹp phe bưng biền

Nguyễn Trung Trực còn là Quản Lịch
Mới nghe tên, quân địch khiếp hồn
Tân Uyên phục kích công đồn
Hải quân pháo hạm chìm luôn giữa giòng

Ðất Kiên Giang vẫn còn ghi dấu
Chiếm sạch thành đoạt lấy súng Tây
Giận ông, giặc Pháp giận lây
Sai Huỳnh Công Tấn bắt ngay mẹ người

Vì thương mẹ trong tay lũ quỷ
Oạng đành lòng giải thể nghĩa quân
Ðem mình nạp lũ thực dân
Ðền ơn báo hiếu trung quân với đời :

“Thư kiếm tùng nhung tự thiếu niên
Yêu gian đảm khí hữu long tuyền
Anh hùng nhược ngộ vô dung địa(?)
Bảo hận thâm cừu bất đái thiên”

Huỳnh Công Tấn và Trần Bá Lộc
Trần Tử Ca cùng bọn Việt gian
Chạy theo lũ giặc tham tàn
Nặng lòng mẫu quốc chẳng màng chi dân

Ðỗ Hữu Phương thăng dần Tổng đốc
Là một người đã giúp thực dân
Cho người lùng sục nghĩa quân
Ðón bắt Trương Huế ở gần Long An


TÌNH HÌNH XÃ HỘI
VÀ BIẾN CỐ Ở BẮC KỲ

ƠƯ trong Nam là phần thuộc Pháp
Ngoài Bắc Kỳ loạn lạc khắp nơi
Pierre Lê Phụng dụ người
Nổi lên làm loạn bên ngoài Sơn Tây


Giặc thời nay, Cờ Vàng Cờ Trắng
Quân Tàu Ô với đảng Cờ Ðen
Cướp bóc quấy phá Quảng Yên
Lạng Sơn cát cứ , chiếm miền Tuyên Quang

Vùng biên giới ở gần Trung Quốc
Bọn Thổ phỉ càng lúc càng đông
Cao Bằng có giặc Ngô Côn
Giặc Nùng giặc Thổ quân hơn mấy ngàn

Nguyễn Tri Phương rồi Trương Công Ðịnh
Oạng Ích Khiêm, Ðô Thống, Trọng Bình
Ðược vua giao việc điều binh
Tìm phương ổn định tình hình rối ren

Nguyễn Tri Phương sau đêm thất thủ
Ðược triệu hồi điều phái ra Trung
Lãnh phần quân vụ bổ sung
Vạch phương phòng thủ trong vùng Quãng Nam

“Mọi” vách đá ở gần Quảng Ngãi
Thường thường hay nhiễu hại nhân dân
Nguyễn Thân dược lệnh cầm quân
Ra sức chiêu dụ dần dần vỗ yên

Ở Thừa Thiên , có nhiều biến cố
Việc xây lăng , lựa chổ khởi công
Tốn hao tiền bạc của chung
Người dân không thuận tán đồng ý vua

Vùng Vạn Niên đất xưa Hương Thủy
Mạch long giao địa lý tuyệt vời
Khiêm Cung được đặt vào nơi
Thâm sơn u tịch khó người tìm ra

Vua xem qua nhiều tờ đồ án
Cho công trình xây dựng Khiêm Lăng
Kiến trúc quy hoạch khoanh vùng
Ðào hồ Thủy Tạ xây vòng thành Nam

Tháng mười hai cuối năm Giáp Tý
Hương Tập mưu định thí giết vua
Không may mưu lộ phải thua
Bị đem trảm quyết ngăn ngừa loạn sau

Hai năm tiếp vào đầu tháng tám
Có Ðoàn Trưng dấy loạn Chày Vôi
Cùng em Ái, Trực mấy người
Cúc làm nội ứng giả vờ sắc vua

Vào Cấm Ðiện cướp đồ khí giới
Giặc tràn qua gần tới Tả Sương
Vô nhà Duyệt Thị dương dương
Hồ Oai ra cản giữa đường gặp quân

Ðoàn Tư Trực gươm phăng một nhát
Tai Hồ Oai rách toạc một bên
Trưng mời xa giá rước lên
Ðưa con Hường Tập nắm quyền hoàng gia

Cuộc chính biến trên đà thắng lợi
Trực chưa chi đã vội hân hoan
Hồ Oai, Lê Sĩ nhân toan
Ðâm ngay Tư Trực một gươm chết liền

Quân tạo phản thất kinh khiếp hải
Trước tình hình tiến thoái lưỡng nan
Dân phu rối loạn tan hàng
Bị quân thị vệ dể dàng dẹp tan

Cuộc chính biến làm vua thức tỉnh
Xét lại nhiều quyết định từ xưa
Chọn người kế vị ngôi vua
Tìm cacÔh đánh bại mưu đồ ngoại xâm

Nguyễn Trường Tộ uyên thâm Hán học
Ðã đi theo giám mục Gauthier
Xuất dương tìm kế ra đi
Ðem điều quan sát chép ghi rõ ràng

Dâng lên vua điều trần tâm huyết
Những vấn đề giải quyết của ta
Duy tân làm lợi nước nhà
Cho mau bắt kịp người ta với mình

ƠƯ Cái Mơn có Trương Vĩnh Ký
Người có công trong việc xiển dương
Cho nền văn học nước Nam
Dùng chữ quốc ngữ trong trường phổ thông

Làm thông ngôn cho đoàn Sứ bộ
Sang Tây phương trao đổi ngoại giao
Trở về sau đó ít lâu
Chuyên tâm dịch thuật sách Tàu, chữ Nôm

Pháp đã chiếm nhiều phần đất nước
Ðất Nam kì xâm lược từ lâu
Bắc kì thôn tính mưu sâu
Bourayne thuyền chiến khởi đầu tiến vô

Năm Nhâm Thân(1873)tên Ðồ Phổ Nghĩa
Ðem thương thuyền dựa vía giặc Tây
Mượn đường mua bán qua đây
Vân Nam, Hà Nội vẽ ngay hải trình

Phan Ðình Bình cùng quan Khâm Mạng
Gọi Dupuis đàm phán giao thương
Cấm không cho chở đi đường
Gạo thóc, đạn dược, súng trường, quân trang

Jean Dupuis chẳng màng khuyến cáo (1872)
Vẫn cho thuyền chạy thấu Vân Nam(1873)
Quân ta ra lệnh bắt giam
Những tên ngang ngạnh công nhân trên tàu

Jean Dupuis bắt đầu làm loạn
Kéo lên bờ sửa soạn tấn công
Bắt đi mấy lính hộ phòng
Hai viên quan lại giam chung một buồng

PHÁP CHIẾM THÀNH HÀ NỘI (1873)

Trong khi đó giặc đang kiếm cớ
Gọi Garnier đang ở Trung Hoa
Tuần dương hạm Pháp kéo qua
Hai bên thương thuyết tìm ra giải trình

Ðang thương thuyết thình lình giặc nổi
Vây hãm thành gởi tối hậu thư
Tri Phương viết lệnh gởi cho
Phải mau bẻ gãy mưu đồ của Tây

Cửa Ðông Nam giặc vây dày đặc
Tấn công thành đại bác nổ vang
Cư dân sửng sốt bàng hoàng
Còn quan Khâm Mạng bị thương ở đùi

Thành đã rơi vào tay giặc Pháp
Dùng luật rừng trấn áp quan quân
Cho người lùng sục trong dân
Bắt giam nghĩa sĩ để ngăn chống ngầm

Phò mã Lâm mặc dù trúng đạn
Gục trên thành tay vẫn cầm gươm
Tướng quân cũng đã bị thương
Chối từ băng bó vết thương trên đùi(1873)

Nguyễn Tri Phương ngậm ngùi vận nước
Trước địch quân nhả thuốc nhịn ăn
Ba mươi tháng Chạp(1873)trối rằng :
“Một đời vì nước quyết quên thân mình”

Pháp lấy xong được thành Hà Nội
Bèn xuất quân tiến tới Trung Châu
Hưng Yên, Phủ Lý tóm thâu
Ninh Bình, Nam Ðịnh lọt vào bọn Tây

Hautefeuille Hải quân Thiếu úy
Chiếm Hải Dương như thế trở tay
Giáo dân Phát Diệm theo Tây
Vui mừng thoát cảnh đọa đày trước kia



FRANCIS GARNIER TỬ THƯƠNG

Hoàng Kế Viêm được chia trấn thủ
Làm Tiết Chế Quân Vụ Bắc Kì
Cờ Ðen cướp biễn xin về
Cho Lưu Vĩnh Phúc chỉ huy bọn này

Quân Nam triều rút lui trấn giữ
Giặc Cờ Ðen cố nhử bọn Tây
Vu vơ mấy phát đạn bay
Dụ cho quân Pháp rời ngay khỏi thành


Quân Cờ Ðen thu binh trốn chạy
Pháp đuổi theo ra tới ngoại ô
Ðến chân cầu Giấy thì vừa
Lọt vào thòng lọng bất ngờ của ta

Trận phục kích thật là diệu kế
Ta , bấy giờ ở thế thượng phong
Garnier trúng đạn tử vong(1876)
Làm cho quân giặc vô cùng lo âu

Quân ta đã từ lâu yếu thế
Nhưng trận này khống chế giặc Tây
Dupré Thống Ðốc lên thay (1873)
Liền sai sứ giả trình bày với ta

Philastre thanh tra đại úy
Theo lệnh Tây đến Huế điều đình
Cùng ta giải quyết tình hình
Sao cho đừng để tranh giành về sau


SỰ THAY ÐỔI
TRONG VIỆC BANG GIAO VỚI PHÁP
HÒA ƯỚC GIÁP TUẤT 1874

Năm Giáp Tuất ký vào hòa ước (1874)
Hăm hai điều định được như sau :
Ðặt chức lãnh sự ra vào
Ưu tiên thương mãi ngoại giao nước ngoài

Nguyễn Văn Tường Khâm Sai chánh sứ
Ðược triều đình cắt cử nghị thương
Còn Krant đại diện Tây dương(1874)
Buộc ta cắt đất để nhường cho Tây

Từ Giáp Tuất(1874) tới nay năm Ngọ(1882)
Pháp và ta đã tỏ bình yên
Sứ thần trao đổi hai miền
Khâm sứ Philastre giữ quyền ngoại giao(1876)

Oạng Philastre mặc dầu người Pháp
Nhưng lại thích học tập Hán văn
Biết ông hiện tại đang cần
Vua sai thầy cử dạy giùm ông ta

Việc giao hảo giữa ta và Pháp
Ðã trở nên hòa hợp nhiều hơn
Vấn đề trao đổi ngoại thương
Ðược đem bàn bạc luận cương rõ ràng

Việc truyền đạo có phần cởi mỡ
Giáo sĩ nay giúp đỡ khá nhiều
Ðể dân thóat cảnh đói nghèo (1868)
Văn Ðiền mật tấu mấy điều yên dân

Chính phủ Pháp tặng tuần dương hạm(1876)
Cùng khí tài súng đạn cho ta
Vua sai Tham tá đi qua
Nhận về năm chiếc tuần tra dọc bờ

Năm Mậu Dần(1878)cấp cho Hà Nội
Trăm khẩu súng quà gởi của Tây
Ðể cho hai nước từ đây
Giử niềm hòa khí lâu dài hai bên

Bộ Ngự chế có thêm mấy quyển
Vịnh sử Nam những chuyện xa xưa(1877)
Luật hình vua lại truyền đưa
Gởi cho Khâm sứ làm quà của ta

Vua sai qua xã giao thăm viếng (1881)
Một tháng hay hai tháng một lần
Có khi tại cửa Ngọ Môn
Giao hòa yến tiệc đãi đằng sứ Tây

Nguyễn Thành Ý được sai đi Pháp(1877)
Ðấu xảo đưa các loại thổ nghi
Lấy thêm đồ đệ đem đi(1879)
Toulouse ở lại học nghề động cơ

Lại chọn người tuyển cho sang Pháp(1879)
Sang nước Anh quan sát xứ người(1870) (1881)
Mua tàu của Ðức năm rồi(1872)
Bang giao với Ý, tiếp người phương Tây(1879)








QUYỂN HAI MƯƠI LĂM

PHÁP CHIẾM HÀ NỘI LẦN II ( 1882)

Lúc Rheinart sang thay Philastre
Nhất là khi nội các của Tây
Lại bầu thủ tướng khác thay
Chính sách cai trị đổi ngay tức thì

Pháp muốn chiếm Bắc Kì lần nữa
Một nguồn tin báo của nước Anh(1882)
Vua ta nghe được phong thanh
Rằng chính phủ Pháp động binh năm rồi

Năm Nhâm Ngọ(1882)tháng hai vừa quá
Rivière đại tá hải quân
Ðem hai chiến hạm tuần dương
Mấy ngàn lính thủy lên đường tới nơi

Ðến Hà Nội đóng nơi Ðồn Thủy
Rivière gởi tối hậu thư
Tổng đốc Hoàng Diệu khước từ
Chia quân chống giữ để ngừa tấn công

Thăng Long thành chìm trong biển lửa
Kho thuốc súng rực cháy nửa đêm
Tứ bề đạn pháo vang rền
Quân ta giao chiến chung quanh chiến hào

Bọn Việt gian cài sâu từng tổ
Ðợi thực dân súng nổ tấn công
Túa ra đốt phá lung tung
Khiến quân Hoàng Diệu khó lòng giữ yên

Rivière hay tin Hà Nội
Ðã dần dần vuột khỏi quân ta
Tung quân đánh xáp lá cà
Quân Nam yếu thế lui ra dần dần

Tôn Thất Bá tay chân của giặc
Là Việt gian nằm sẵn trong thành
Ðốt kho thuốc súng nghi binh
Giúp cho lũ giặc tràn nhanh vào thành

Lúc bình minh giặc xông vào chiếm
Oạng Hoàng Diệu chạy đến Hành cung
Thảo tờ di biểu tận trung
Buộc dây oan nghiệt tạ lòng nước non

Miếu Quan Thánh vẫn còn ghi dấu
Mối căm hờn nung nấu tâm can
Chữ trung với nước vô vàn
Ngàn sau ai dám dễ dàng lãng quên

Quan Tổng đốc có tên Hoàng Diệu
Người Ðiện bàn , thuộc đạo Quảng Nam
Ðược vua cắt cử ra làm
Tổng đốc Hà nội với hàm thượng thư

Khi ông chết di thư để lại
Có những câu mãi mãi về sau :
Tướng lược phi trường tử , tử quí sanh nhi vô ích.
Thành vong mạc cứu , túng nhiên tử hữu như cô

Cô trung nhi thệ giử Long Thành,
nguyện trùng tiên thần Nguyễn Tri Phương ư đia hạ
Sổ hàng huyết lệ ,vạn lý quân môn, nguyện nhựt
nguyệt chi chi chiêu minh , biểu thần xích tâm nhi dĩ ”

Cả toàn dân bừng lên khởi nghĩa
Khởi đầu là về phía Văn thân
Dâng cao như ngọn sóng thần
Bình Tây sát Tả , đuổi quan Tam tài

ƠƯ Nghệ An : Như Mai, Trần Tấn
Lãnh đạo chừng nửa vạn dân quân
Truy kích diệt lũ tham quan
Nối giáo cho giặc phản dân tộc mình

Sau khi chiếm được thành Hà Nội
Pháp bèn trao cho lũ tay sai
Tôn thất Bá được giao ngay
Nắm quyền sinh sát thay Tây điều hành

Ở kinh thành nhiều người phẫn uất
Trước thảm cảnh nuớc mất nhà tan
Nam triều họp mật mấy quan
Sớ dâng xin đánh giết quân tử thù

Vua truyền lệnh giao cho Túc Ðộ
Lập hội đồng nhận lại Thăng Long
Bởi vì giặc Pháp tính chung
Lợi nhiều nếu trả đất vùng này đi

Rivière liệt kê mười khoản:
Buộc triều đình nhượng hẳn Hà Thành
Từ hành chánh đến việc binh
Ðộc quyền thu thuế thương thuyền bán buôn

Chính phủ Pháp nhận luôn bảo hộ
Trên toàn phần lãnh thổ Ðại Nam
Trước nhiều đòi hỏi tham lam
Vô cùng láo xược của quân bạo tàn

Cả toàn dân một lòng thề quyết
Suốt ba miền không thể thờ ơ
Trước quân cướp nước côn đồ
Cần Vương tụ nghĩa phất cờ Văn Thân

Giặc đánh chiếm bất thần Nam Ðịnh
Cho pháo thuyền thôn tính Hòn Gay
Quan quân chiến đấu mấy ngày
Quần nhau với địch suốt ngày mới thua

Bắn gãy chân Carreau trung tá
Tấn công tàu đốt cháy Surprise
Quân ta chống trả gan lì
Dần dần hết đạn rút đi khỏi thành


Mưu lũ giặc gian manh xâm lược
Chúng cố tình cắt đứt ngoại giao
Lệnh cho Rheinart xuống tàu
Rời ngay khỏi Huế để vào trong Nam

Chúng cố làm tình hình căng thẳng
Ðể dễ bề điều động quân binh
Cho ngay tàu chiến vây quanh
Các đồn dọc biển án binh cắt đường

Quân Trung Quốc vội vàng phản ứng
Cho quân binh chận đứng âm mưu
Cùng ta ngăn chận kẻ thù
Muốn tràn chiếm lấy vùng bờ biển Ðông

Hoàng Kế Viêm hợp cùng Vĩnh Phúc
Giữ các đồn khu vực Gia Lâm
Ngầm cho Quang Ðản tấn công
Ðánh cho Pháp rút về đồn thủy binh

Quân Cờ đen bất ngờ đánh Pháp
Nhắm chiến thuyền pháo tháp bắn sang
Lê dương, Tây tặc kinh hoàng
Làm tên đại tá vội vàng lui binh

Lấy trăm binh rời thành đánh đuổi
Quân Cờ đen rút khỏi rất nhanh
Lui về Cầu Giấy phục binh
Rivière quyết tự mình đuổi theo

Chân Cầu Giấy trời chiều lảng đảng
Vẫn im lìm hoang vắng thê lương
Phục binh nằm sẵn bên đường
Ðột nhiên pháo lệnh nổ vang ngang đầu

Giặc tranh nhau tìm đường trốn thoát
Quân Nam Triều nhất loạt xông lên
Ðiểu thương súng đã nổ rền
Trơ vơ còn lại mấy tên cầm đầu

Rivière rướn cao lảo đảo
Một mũi gươm kết liễu cuộc đời
Nghĩa trang Montmartre ngậm ngùi
Hải quân đại tá thành người thiên thu

Triều đình Huế gặp giờ bối rối
Lúc nhà vua hấp hối trong cung
Trung tuần tháng sáu lâm chung(16-6-1882)
Là khi giặc Pháp sục lùng khắp nơi

Vua Tự Ðức vốn người hay chữ
Băm sáu (36)năm nắm giữ ngôi vua
Văn chương thi phú có thừa
Rành về văn học nhưng chưa trải đời

Thật hiếm hoi thấy vua kinh lý
Ra khỏi thành để thấy nhân dân
Có đi mới hiểu được rằng
Quanh ta thế giới muôn phần văn minh

Dưới đáy giếng tưởng mình là nhất
Hóa ra rằng vốn thật sơ khai
Văn minh mình chẳng bằng ai
Bế quan,tỏa cảng càng ngày thêm ngu

Vây quanh vua triều đình thiển cận
Bỏ ngoài tai những bảng điều trần
Vua nghe một lũ nịnh thần
Chuyên môn đố kị theo chân người Tàu

Nguyễn trường Tộ trình tâu việc nước
Dâng lên vua mưu chước canh tân
Các quan thiển cận lại bàn
Cho ông công giáo thành phần theo Tây

Lại cấm đạo càng ngày càng dữ
Ðốt giáo đường giáo xứ tan hoang
Thừa sai linh mục kinh hoàng
Chặt đầu xử giảo dã man vô cùng

Về văn hóa nói chung tạm được
Có rất nhiều trước tác khá hay
Hoàng Quang còn đuợc tới nay
Văn chương như Quát tài thay hại mình




DỤC ÐỨC HOÀNG ÐẾ (1883)

Lại nói chuyện chung quanh di chiếu
Triều thần tôn Dục Ðức lên ngôi
Tân quân cho gọi mấy người
Tiễn Thành,Tường ,Thuyết vào nơi cấm phòng

Ðiều bất ổn ở trong di chiếu
Lại là điều nếu cứ nguyên văn
Ðược đem đọc trước triều thần
Sẽ gây bất lợi tự quân sau này

Tường ,Thuyết muốn ra tay phế lập
Nhân dịp này sắp đặt âm mưu
Giữa triều đang lúc bất ngờ
Trách sao di chiếu mấy từ bỏ đi

Trong di chiếu lời phê Tự Ðức
Dục Ðức kia vốn thực hiếu dâm
Thuyết ,Tường dựa thế đại thần
Gọi quân Phấn Nghĩa bắt giam tức thì

HIỆP HÒA HOÀNG ÐẾ ( 1883)

Rước Hiệp Hòa trị vì đất nước
Lễ tấn phong ở trước Thái Hòa
Trong khi buổi lễ chưa qua
Bất đồng đã xảy giữa ba đại thần


Vị tân vương ra tay tự quyết
Truất binh quyền Tường ,Thuyết trong quân
Giao cho Tuy Lý hoàng thân
Ðối đầu cùng Pháp giữ phần hiệp thương

Ngầm sai quan Tiễn Thành phụ chánh
Vào trong cung nhận lãnh mật thư
Truyền ngay trảm quyết ,bêu đầu
Hai ông Tường ,Thuyết kể từ hôm nay

Nhưng cơ mưu không may bại lộ
Thuyết và Tường bèn xử tội này
Tam ban triều điển trên khay
Ðổ mồm độc dược chết ngay tại nhà

Rồi hạ lệnh điều tra cặn kẽ
Giết Tiển Thành lặn lẽ trong đêm
Triều thần xanh mặt nín êm
Tấn tuồng khủng bố càng thêm kinh hoàng

Tình thế gặp lúc đang khủng hoảng
Thuyết và Tường quậy loạn trong cung
Trong khi đại tá hải quân
Bị ta giết chết tin hung đưa về

Hạ viện Pháp tức thì biểu quyết
Chuẩn chi liền hai triệu Phật lăng
Cử ngay thiếu tướng lục quân
Cùng viên đô đốc hải quân tháp tùng

PHÁP CHIẾM CỬA THUẬN AN

Cửa Thuận An chập chùng thuyền chiến
Cờ tam tài tên biển phất phơ
Ðô đốc Lê Sĩ hô to
Giặc Tây đổ bộ lên bờ phía nam

Ðồn Trấn Hải giặc tràn công phá
Quân Nam triều đánh trả vùng lên
Giặ Tây bắn phá như điên
Chung quanh đại bác nổ rền inh tai

Lỗ châu mai Nam quân bắn trả
Lũ giặc Tây xác ngã chồng nhau
Mấy lần giặc cố xông vào
Quân ta tử thủ trong hào chiến công

Mặt biển Ðông ầm ì tiếng súng
Pháo thuyền Tây bắn trúng vào thành
ƠƯ đồn Hà Nhuận , Nam binh
Rút lui qua phá Hà Thanh về Truồi

Tối ngày rằm trăng soi Bạch Mã
Ðầm cầu Hai đạn phá ngang trời
Chiền thuyền nhấp nháy ngoài khơi
Aạm hồn tử sĩ lạc loài trong đêm




Quan Trấn Thủ trung kiên tử tiết
Ông Lê Sĩ nhất quyết hy sinh
Tới lui trên mặt pháo thành
Mặc cho dạn nổ chung quanh bên mình

Mặt trời lên bình minh trên biễn
Chính là lúc giặc hãm công thành
Nguyễn Trung ,Thúc Nhẫn , Lâm Hoành
Liệu mình thất thế gieo mình trận vong

Chiếm Thuận An giặc vòng về Huế
Ðịch hành quân như thế chẻ tre
Kinh thành sắp sửa lâm nguy
Vua sai Bộ Lại cử đi điều đình

Năm bảy dặm ngoài kinh đô Huế
Tụi giặc Tây tìm kế đi lên
Bị dân ở xã An Truyền
Phục kích giáo mác hai bên vệ đường

Lấy mù u rải đường quan tái
Mong cầm chân lũ quái lê dương
Ra sức chống bọn xâm lăng
Dốc toàn lực lượng chặn đường chung quanh

Giày “săn đá” ngã nghiêng lính giặc
Lòng ái quốc quặn thắt từng cơn
Có gì ngoài cánh tay trơn
Ðền ơn sông núi cho tròn nghĩa dân

Theo đường thủy giặc tràn vào cửa
Từ Thuận An đến ngã Ba Sình
Hạp Chân nằm dưới Bao Vinh
Là kho thuốc súng dành riêng lúc cần

Ðồn Hòa Duân, Côn Sơn chiến lũy
Lính lê dương phá hủy tan tành
Thêm kho thuốc súng để dành
Chẳng may trúng đạn cháy nguyên một làng

Lũ Tây tặc tràn gần tới Huế
Buộc quân ta vào thế đầu hàng
Chiếm đồn Nhuận Hải Thuận An
Hiệp thương được ký vội vàng với Tây


HÒA ƯỚC QUÝ MÙI (1883)

Cuối tháng Tám, quý Mùi hòa ước
Cũng còn gọi hòa ước Harmand
Hai mươi bảy(27) khoản ghi rành
Từ đây nước Việt Nam mình thuộc Tây

Trong hòa ước ghi ngay mấy khoản
Một: nước ta mất hẳn chủ quyền
Hai: để Công Sứ kế bên
Ba là: thu thuế độc quyền bán buôn



Chính phủ Pháp chủ trương xâm lược
Cùng Việt gian bán nước lưu manh
Hình thành một khối liên minh
Mang đi tất cả tài nguyên nước mình

Trong khi ấy nội tình triều chính
Phế lập vua mặc lệnh quyền thần
Sá gì phép nước luật dân
Loạn trong thì khó phần toan tính ngoài


KIẾN PHÚC HOÀNG ÐẾ (1884)

Tường và Thuyết cho mời hoàng tử
Từ Vụ Khiêm về tới trong kinh
Ðăng quang ở trước triều đình
Hiệu là Kiến Phúc cầm quyền quốc gia

Từ Khiêm Cung rước về nội điện
Nguyễn Giản Tông được tấn phong vương
Kiến Phúc niên hiệu đăng quang
Tuổi vừa mười bốn đang còn thơ ngây

Nhưng thực quyền trong tay Tường, Thuyết
Hai ông này xét duyệt thay vua
Lựa người thân tín a dua
Sửa sang quân bị phòng ngừa giặc Tây



Còn dân chúng từng ngày ngao ngán
Thấy triều đình thanh toán lẩn nhau
Giặc Tây rồi đến giặc Tàu
Tranh giành xâu xé mà đau vô vàng

“Nhất giang lưỡng quốc nan phân thuyết
Tứ nguyệt tam vương triệu bất tường
Ðồng dao trẻ hát ngoài đường
Nghe như cay đắng, ngẫm càng chán thay

Trong tình thế mỗi ngày mỗi tệ
Trong triều đình chia rẽ lẩn nhau
Tây cho mật thám xen vào
Dùng vàng , lấy bạc làm xiêu lòng người

ƠƯ miền Trung nhiều nơi gần Huế
Lắm phong trào bắt bớ giáo dân
Bình Tây, sát Tả dã man
Thánh đường đốt phá, Việt gian truy lùng

Vùng Kim Long, Caspar giám mục
Dặn giáo dân gặp lúc lâm nguy
Tòa Kâm theo hướng mà đi
Chớ nên ngoan cố ở lì nơi đây

Vì vùng này: Hường Thành công tử
Kêu mọi người bức tử giáo dân
Lục sùng khắp cả mấy làng
Gần chùa Linh Mụ, dọc đàng Kim Long

Tường và Thuyết ra chung mệnh lệnh
Cho Ðào Kiệt triệt đánh nhá thờ
Bời vì nơi đó mưu đồ
Bắt tay với Pháp kẻ thù dân ta

Ðối với giặc , tạm ra quốc lệnh
Truyền quan dân ngừng đánh giăỳc Tây
Chiếu theo hàng ước mới đây
Triệt binh quân thứ phải ngay thi hành

Vua đầu hàng dân binh vẫn đánh
Khắp cả miền Hà Tinh, Nghệ An
Cũng như lục tỉnh trong Nam
Bên ngoài Bắc Thái, Hải dương, Ninh Binh

Patenôtre thân hành đến Huế
Xem lại điều áp chế trước đây
Ðiều nào không hợp thì thay
Mà trong hòa ước Qùy mùi dã ghi

Thảo luận về phần đất đã cắt
Ta nhất định buộc giặc trả lui
Dằng dai thương thuyết kéo dài
Qua năm mới ký với Tây được rằng

HÒA ƯỚC GIÁP THÂN (1884)

Trong hòa ước Giáp Thân đã ký
Pháp trả vài tỉnh lỵ cho ta
Từ Thanh Nghệ Tĩnh xét ra
Cũng như Bình Thuận giao qua Nam Triều

Có một điều Pháp yêu cầu được
Thu ấn vàng của nước Ðại Nam
Do vua Trung Quốc gởi sang
Vào đời Thế Tổ đăng quang trị vì