QUYỂN MƯỜI SÁU

TRỊNH CƯƠNG (1709- 1729 )

Năm Kỷ Sửu (1709) theo vâng lệnh chúa
Lấy Trịnh Cương,chắt của Khang vương
Lên ngôi nối dõi tông đường
Nắm quyền phủ chúa đảm đương việc triều

Phép thuế theo Tô Dung Ðiện học
Luật thuế này Trung quốc đem sang
Ngõ hầu hạn chế thuế quan
Hiện không thích hợp mà đang được dùng

Ở Ðàng Trong chúa sai đo đạc (1711)
Diện tích vùng bãi cát Trường Sa
Ðồng Hồ Bố Chính đặt ra
Dùng đo viễn độ khoảng xa lộ trình

Xuống lệnh truyền quan viên nội phủ(1711)
Phải du hành đến đó mà xem
Ðắp đường tu sửa lẫm kinh
Ngăn ngừa lụt lội dân sinh thế nào

Ba năm sau,tháng hai Giáp Ngọ(1714)
Vua Nặc Yên xứ nọ Ðàng Trong
Xin quân cứu viện vì không
Ðủ phương chống trả rất mong cứu nàn

Thợ khắc làng Liễu Chàng dâng sách
Dâng cho chúa kiệt tác bấy giờ
Một của Tuệ Tỉnh thiền sư
Viết về y lý dùng cho các thầy

Oạng là người Nghĩa Lưu Dạ Cẩm
Ðược nhà sư ở Cẩm Sơn nuôi
Thi Ðình , Hoàng Giáp đổ ngay
Về sau đi sứ bị người giữ luôn

Chúa Trịnh Cương thu hồi ván sách (1718)
Sợ kẻ thù reo rắc nội dung
Chống người phủ chúa và cùng
Tham quan ô lại bên trong chính quyền

Chúa lại truyền chuyển ba phiên cố
Rút hết quyền sáu bộ bên cung
Ðể vua hư vị ngồi không
Quyền thì phủ chúa gom chung hết rồi

Ðổi niên hiệu là đời Thái Bảo (1720)
Ðánh thuế đồng,thuế muối,bán buôn
Công ty Ðông Aãn tạm ngưng
Triệu hồi toàn bộ khỏi vùng Nghệ An

Chúa Trịnh Cương đề ra nguyên tắc
Thì chi thu đảo ngược kịp thời
Ðịnh ra lễ phục hẳn hoi
Hủy ngay điều luật chặt tay bấy giờ(1721)

Chiếu truyền cho kiểm tra dân số(1723)
Những di dân các hộ ven sông
Ba năm kiểm lại cho xong
Quỹ riêng trường học ruộng công để dành

Truyền nộp nhanh bản đồ thủy lợi(1725)
Của mỗi vùng để đợi chỉnh tu
Khơi thông , dẫn thủy , đào hồ
Vét sông tắt nghẽn , đắp bờ lên cao

Ðể chặn đứng cường hào ác bá
Vạch trần ra bè lũ tham ô
Vua cho yết bảng bây giờ
ƠƯ nơi công cộng để cho dân bàn

LÊ DUY PHƯỜNG HOÀNG ÐẾ
(1729- 1732)

Phủ chúa Trịnh muốn thay ngôi đế
Bảo quần thần bàn ép Dụ Tông
Nhường ngôi lui ở trong cung
Duy Phường lên thế để cùng Trịnh Cương


ƠƯ miền Nam Nguyễn vương mở rộng (1697)
Bình Thuận miền đất trống phía Tây
Phan Rang, Phan Rí thu ngay
Lại thêm Ðông Phố lựa ngày phân ra

Phủ Gia Ðịnh :Hòa Ða, An Phúc
Xứ Ðồng Nai đóng cột chia vùng
Tân Bình lấy xứ Sài Gòn
Dựng dinh Phiên Trấn coi chung vùng này

Năm Aãt Tỵ(1725)chẳng may tạ thế
Nguyễn Phúc Chu được kể lắm con
Cháu chắc nội ngoại đích tôn
Con hơn trăm rưởi , vợ hơn chục bà


NGUYỄN PHÚC CHÚ (1725-1738)

Nguyễn phúc Chú con bà vợ cả
Lên ngôi vương lúc đã ba mươi
Ðặt ra quan hệ nước ngoài
Tổ chức thi cử nhân tài lựa ra

Ðặt ra khoa dành cho môn toán
Ở Ðàng Ngoài có khoảng trăm ba
Lại cho thi tuyển chuyên khoa
Chọn người giỏi võ lập ra môn này

Cấm ngoại quốc đào khai kim loại
Khu mỏ đồng khai thác của ta
Báo cho vua nước Trung Hoa
Phải đem trả lại gọi muốn mà kết thân


TRỊNH GIANG (1729- 1740 )

Năm Kỷ Dậu(1729)Trịnh Cương tạ thế
Lấy Trịnh Giang lên kế ngôi vương
Một người tư cách tầm thường
Khó lòng trị nước cầm cương giữ gìn


LÊ THUẦN TÔNG HOÀNG ÐẾ
(1732- 1735)

Khi Trịnh Giang cầm quyền phủ chúa
Ðưa Duy Tường lên kế ngôi vua
Thuần Tông đế hiệu bấy giờ
Long Ðức niên kỷ kể từ hôm nay

Trịnh Giang người ưa điều quái dị
Lại là người rất dễ gièm pha
Tính tình nhiễm thói ba hoa
Áo quần diêm dúa xa hoa vào mình

Cũng viết câu, phê bình văn sách
Cũng xây chùa, cung thất xa hoa
Aằn chơi nhiều thói trăng hoa
Cưởng dâm cung nữ của cha chẳng chừa


LÊ Ý TÔNG HOÀNG ÐẾ
(1753- 1740)

Thế ngai vua, đưa ngay Duy Thận
Giử ngôi cao cán đáng việc triều
Ý Tông vâng lệnh nghe theo
Là con cháu ngoại được yêu bấy giờ

Thù, giết vua , làm điều quái đản
Sét đánh cho, sau loạn tâm thần
Triều đình quyết định năm Thân(1740)
Trịnh Doanh được chọn thế chân cầm quyền

Ở đàng ngoài nhiều miền thay đổi
Tân Mĩ vùng Ðông Phố đất ta
Từ Châu Ðịnh Viễn lập ra(1732)
Long Hồ Dinh trấn hiện là Cửu Long

ƠƯ Ðàng Trong quốc vương Chân Lạp
Cất quân vào đàn áp Hòa Ða
Vĩnh Phúc chúa phái đem ra
Quân binh đánh chúng, đuổi xa khỏi thành


Ở Ðàng Ngoài tiến hành soạn quyển
Sách “Quốc triều hội điển” vừa xong(1731)
Tức Uông tạo sĩ bách cung
Làm pho binh pháp để dùng trong quân

Sai nha quan tìm mua sách cũ(1731)
Sửa lại kho Tích Cổ Tàng Thơ
Ngũ Kinh in mới dâng vua
Tứ Thư Chư Sử dạy cho học trò(1734)

Lại y theo đồng hồ ngoại quốc(1733)
Nguyễn Văn Tư bắt chước làm ra
Tự cung trong nước để mà
Ðặt nơi dinh trấn dân ta coi giờ

Chúa Nguyễn cho con trai Mạc Cửu(1736)
Làm Ðô Ðốc trấn giữ Hà Tiên
Một tay nổi tiếng chiêu hiền
Lập Chiêu Anh Các giao duyên tao đàn

Trịnh Giang bệnh :tâm thần phân liệt
Làm dân lành bao xiết khổ đau
Nhiều nơi lắm kẻ cầm đầu
Dấy lên nổi loạn chia nhau cát quyền

TRỊNH DOANH (1740- 1767)

Chúa Trịnh Giang trao quyền nhiếp chính
Cho Trịnh Doanh quyết định mọi điều
Ðầu tiên từ bọn quan liêu
Giết ngay Công Phụ và nhiều kẻ gian

Truyền quan quân lên đường dẹp loạn
Tuyển ưu binh lực lưỡng dễ dùng
Trưng thu đến cả hồng chung
Ðể đúc binh khí kiếm cung tàu thuyền(1740)
LÊ HIỄN TÔNG HOÀNG ÐẾ
( 1740- 1786)


Lê Duy Niên được nhường ngôi đế
Vì Trịnh Doanh muốn thế Ý Tông
Vời ngay thái tử đông cung
Trở về nhận lảnh trung hưng mối giềng

Dân Ðàng Ngoài triền miên thiếu đói(1730,1735,1740)
Ruộng bỏ hoang đồng cỏ xác xơ
Thiên tai, dịch bệnh bấy giờ
Nhiều năm hạn lụt mất trơ mùa màng

Số giáo dân bao gồm cả nước (1737)
Ðến bây giờ kiểm được xong xuôi
Hai trăm năm chục ngàn người
Nhà thờ giáo sứ nhiều nơi cát quyền

Cả hai miền đều cho cấm đạo(1737)
Sợ gây mầm khuynh đảo trong dân
Truyền cho giáo sĩ ngoại nhân
Phải ra khỏi nước không cần lệnh vua

Nhà sư tên Dương Hưng khởi nghĩa
ƠƯ Tam Ðảo và giữ một vùng
Lại thêm tù trưởng Quách Công
Chiếm vùng Lạc Thổ vẫy vùng một phương


Người nhà Lê thân vương tôn thất
Họp lại cùng Duy Mật hưng binh(1738)
Mong làm đảo ngược tình hình
Tấn công đốt phá kinh thành tan hoang

Mưu bị lộ tìm đường chốn thoát
Vì nghĩa binh khinh thất coi thường
Nên nhiều người đã chết oan
Bị quân họ Trịnh dẹp tan tức thì

Lê Duy Mật chạy về Thanh Hóa(1740)
Cùng nông dân đã hóa vùng này
Thành nơi dựng trại , tuyển nguời
Dân binh gia nhập mỗi ngày một đông

Khi tiến công khi vây Phúc Lộc
Vượt sông Ðà đánh thốc sông Thao
Lôi Dương ngấp nghé tiến vào
Ngọc Lâu còn dấu chiến hào thân vương

Thành Trình Quan ba mươi năm ấy
Nét oai hùng còn thấy về sau
Bị quân phản bội bắc cầu
Oạng đành tự vẫn tránh vào tay quân(1770)

ƠƯ Ðàng Ngoài nhân dân chống lại
Bọn kiêu binh và lũ tham tàn(1741)
Công Chất cát cứ Sơn Nam(1739)
Tuyển, Cừ, Trác, Oánh chiếm đàng Hải Dương(1741)


ƠƯ Bắc Phương dư đồ nhà Mạc(1744)
Chiếm Cao Bằng, Hưng Hóa, Tuyên, Quang
Ngân Gia lại có Ðình Dung(1740)
Tế Bồng thủ lĩnh chiếm vùng Sơn Tây

Nguyễn Hữu Cầu cho xây dinh trại(1742)
Kiểm soát miền duyên hải Ðồ Sơn
Ngũ Phúc tướng Trịnh bị dồn(1744)
Bị quân vây hãm cuống cuồng lo âu

Nguyễn Danh Phương cầm đầu lực lượng (1744)
Mười vạn quân cả tướng và binh
Lấy vùng Thanh Lãng xây thành
Cuối cùng bị bắt tử hình nơi đây

Nguyễn Phúc Chu trên ngai phủ chúa
ƠƯ Ðàng Trong hơn được mười năm
Giữa năm Mậu Ngo(1738)ỳthì băng
Khoát lên nối nghiệp đăng quan lúc này

NGUYỄN PHÚC KHOÁT
(1738- 1756)

Nguyễn Phúc Khoát xuống ngay chiếu chỉ
Lập lễ đài ở Huế đăng quang
Sai người đúc ấn Quốc Vương
Ðặt ra triều phục , kỷ cương khi chầu

Xây kinh đô, điền đài, cung điện
Gác Dao Trì nội viện Triều Dương
Thuyền rồng đậu ở sông Hương
Cái quan đắp rộng dể dàng cho dân

ƠƯ trấn Biên có quân tạo phản(1747)
Chúa Nguyễn sai dẹp loạn thật nhanh
Ðược tin giặc cỏ Long Xuyên
Vua sai cai đội đem thuyền đi ngay

Lại xuống chiếu chọn ngày đúc súng(1747)
Làm thêm tiền kẽm cứng lưu thông
Cộng chung với cả tiền đồng
Ðịnh ra luật lệ tiêu dùng dễ phân

Năm Giáp Tuất(1754) đem quân tiến đánh
Ðuổi Chân lạp đến tận Nam Vang
Nặc Nguyên dâng biểu đầu hàng(1755)
Từ nay thần phục xin làm phiên vương

Dưới thời này văn chương kiệt xuất
Nhiều thi thơ trước thuật tài tình
Nguyễn Kiều một thuở lưu danh
Sử Hoa Tùng Vịnh để dành người xem

Chinh phụ ngâm chuyện tình cay đắng
Bảng hán văn của Ðặng Trần Côn
Bà Ðoàn diễn lại thơ Nôm
Văn chương man mác nỗi buồn phu thê

Là tác phẩm thiên về nghệ thuật
Một áng thơ tuyệt tác bấy giờ
Nghe qua não nuột tựa hồ
Xót xa vạn dặm mờ mờ đau thương
TRỊNH SÂM ( 1767- 1782)

Ở Ðàng Ngoài Trịnh Sâm nguyên soái
Ðược tiến phong lên nối ngôi vương
Ðổi ngay triều nội kỷ cương
Không theo pháp cũ triều đường khi xưa

Chúa Trịnh Sâm thay vua quyết đoán
Ðã một lần làm tướng xuất quân
Ðã từng chiếm lấy Phú Xuân
Ðuổi quân chúa Nguyễn Phúc Thuần vào Nam

Lê Quí Ðôn một người tài lực (1752)
Ðể lại đời Tiểu Lục Kiến văn
Lê Triều Thông Sử trăm trang
Một nhà bác học thuộc hàng quán quân

Ðất Hải Dương có Lê Hữu Trác(1724)
Là một người uyên bác y khoa
Y Tông Tâm Lĩnh viết ra
Vệ sinh yêu quyết thật là ích dân

Làng Ðan Loan có Phạm Ðình Hổ(1768)
Chuyên tâm vào nghiên cứu điễn văn
Vũ Trung tùy bút, Tang Thương
An Nam Chí Lược trăm trang để đời

Từ Tân Dậu (1741)kéo dài cho tới
Năm Ðinh Hợi (1767)cả ở hai miền
Có nhiều sự kiện khó quên
Khoát mất, Thuần thế, Trịnh Sâm đang ngoài
NGUYỄN PHÚC THUẦN
(1765- 1777)

Nguyễn Phúc Thuần nối ngôi nghiệp chúa
Trương Phúc Loan lấn cả quyền hành
Trong triều có Nguyễn Cư Trinh
Cũng không ngăn được tình hình rối ren

Trương Phúc Loan lấy quyền Quốc Phó(1765)
Xem triều đình chẳng có một ai
Chuyên quyền lại giết người ngay
Tóm thâu công việc trong ngoài vào tay

ƠƯ Ðàng Ngoài Trịnh doanh bố cáo(1754)
Cấm người Aạu truyền đạo Gia Tô(1746)
Cấm người Trung Quốc bấy giờ
Lim, Trắc gỗ quý không cho đem về

ƠƯ hai miền dân quê ly tán
Bởi mất mùa, lụt hạn triền miên
Gian manh làm giả bạc tiền
Khiến cho mất giá dân thêm đói nghèo

Biển Hà Tiên có nhiều hải sản
Lắm ghe thuyền lai vãn mưu sinh
Ngư dân ngoại quốc cố tình
Ðánh bắt tôm cá nước mình mang đi



Việc trấn thủ lắm khi quá yếu(1758)
Muốn tuần tra lại thiếu chiến thuyền
Cuối năm bảy mốt vua Xiêm(1771)
Cất quân đánh chiếm Hà Tiên mấy ngày

Mạc Thiên Tứ sai người dụ địch
Tống Phước HiệÔp đột kích sau lưng
Dồn quân giặc cướp tới cùng
Vượt qua biên giới tấn công mới về

Vua Xiêm bèn gửi ngay sứ giả
Sang cầu hòa vì đã bộigiao
Hứa rằng nay trở về sau
Có gì xích mích cùng nhau nghị bàn

Vùng Hội An thuyền buôn tấp nập
Tàu nước Anh, Pháp, Nhật, Java
Thuế quan thâu vốn được là
Ba mươi ngàn lẻ tiền đà nhập kho

Tiền thu vô Phúc Loan chiếm đoạt
Thuế mười phần chỉ được một hai
Chuyên quyền Loan lại tác oai
Nhân dân đói khổ không ai không thù

Ðồng bỏ hoang , ruộng khô cỏ cháy
Có nhiều làng chẳng thấy luỹ tre
Nhân dân đói khổ não nề
Nhiễu nhương trộm cướp lắm bề tang thương

Trước bối cảnh thê lương đổ nát
Ðất Tây Sơn Nguyễn Nhạc hưng binh
Nêu cao danh nghĩa của mình
Loạn thần phải diệt, dành quyền về dân

Vào tháng tám nghĩa quân chiếm cứ(1773)
Ở Quy Nhơn , tuần phủ Ðắc Tuyên
Vội vàng tháo chạy xuống thuyền
Dong buồm trốn thẳng ra miền Hóa Châu

Binh Tây Sơn thọc sâu vào chiếm(1773)
Ðánh mạnh vào cứ điểm Bình Khang
Rồi cho áp sát phía Nam
Lấy vùng Bình Thuận như tằm ăn dâu

Quân chúa Nguyễn hai đầu bị ép(1774)
Bị cắt đường khó tiếp tế nhau
Lại thêm lính tráng ốm đau
Phúc Thuần ra lệnh rút vào Trấn Biên(1775)

Thấy Ðàng Trong khắp miền nôỳi chiến
Chúa Trịnh Sâm hạ lệnh động binh(1774)
Hành quân Chúa tự thân chinh
Giương cờ Nam tiến nắm quyền chỉ huy

Hoàng Ngũ Phúc sai đi tiền trạm
Vượt sông Gianh vây hãm Phú Xuân
Vợ con gia quyến Phúc Thuần
Dắt dìu bồng bế tránh quân Ðàng Ngoài

Thành Phú Xuân lọt tay Chúa Trịnh
Nguyễn Phúc Thuần chạy lánh vào Nam
Ðể con trấn ở Quảng Nam
Bị Tây Sơn đuổi bắt làm con tin

Phe Tây Sơn dưới quyền Nguyễn Nhạc(1775)
Cùng Lập Ðình ngầm ước với nhau
Cẩm Sơn buộc Trịnh đối đầu
Giao tranh mấy trận tiến vào Phú Xuân

Ðổi sách lược với quân Lê -Trịnh
Tạm nghị hòa để tránh giao tranh
Tây Sơn đoán trước tình hình
Ðương đầu Trịnh ốNguyễn khó giành phần hơn(1775)

Trịnh phong Nhạc: Tây Sơn hiệu trưởng
Trấn giữ vùng đất Quảng trở vô
Lữ-Huệ, Nhạc lại giao cho(1775)
Coi quân giữ đất kể từ Phú Yên

Nguyễn Khoa Kiên bị Huệ bắt sống
Sự kiện này rúng động ba quân
Ðại binh chúa Nguyễn lần lần
Nếm mùi thất bại rút dần vào Nam

Ở Quảng Nam xẩy ra dịch bệnh(1775)
Phía Trịnh quân binh lính chết nhiều
Ngũ Phúc không dám đánh liều
Rút lui ra khỏi chân đèo Hải Vân

Tôn Thất Xuân mộ quân chiếm lại(1775)
Vùng đất mà Trịnh phải buông tay
Quân Xuân giữ được mấy ngày
Bị binh Nguyễn Nhạc đuổi ngay khỏi thành

Năm Bính thân (1776) Tây Sơn thừa thắng
Chiếm Long Hồ, đánh thẳng Trấn Biên
Lấy Sài Gòn, rồi lại đem
Quân vào Gia Ðịnh trăm thuyền trịch thu

Quân Tây Sơn dưới cờ Nguyễn Lữ
Vỗ yên dân , cắt cử nha quan
Thu gom khí giới kho tàng
Kiểm kê tài sản sai mang đem về

Triều đình Lê-Trịnh dần suy yếu
Gặp thiên tai lại thiếu tài nguyên
Mặc cho Nguyễn Nhạc lấn quyền
Tóm thâu lãnh thổ nguyên miền Ðàng Trong



QUYỂN MƯỜI BẢY

Năm Ðinh Dậu (1777) chiếm xong Gia Ðịnh
Nguyễn Huệ liền tiến đánh Vĩnh Long
Long Xuyên cứ điểm cuối cùng
Của quân chúa Nguyễn lọt vòng bao vây


Nguyễn Phúc Dương tới nơi Ba Vược
Bị Nguyễn Huệ bắt được giết đi
Ðàng Trong đến lúc suy vi
Phúc Thuần biết được khó bề thoát thân

Nguyễn Phúc Ánh đem quân trốn thoát
Từ Thổ Châu vào đất An Giang
Hội quân sửa soạn binh lương
Long Hồ tái chiếm, Lật Giang đợi thời



TRUNG ƯƠNG HÒANG ÐẾ
( 1778 - 1793)

Năm Mậu Tuất (1778) lên ngôi hoàng đế
Nguyễn Nhạc cho Nguyễn Huệ coi quân
Phong làm Long Nhượng tướng quân
Còn riêng Nguyễn Lữ giang sơn một vùng

Ở Ðàng Trong tình hình đổi khác
Kể từ ngày Nguyễn Nhạc xưng vương
Ðổi tên thành cũ Ðồ Bàn
Thành tên Hoàng Ðế dùng làm kinh sư(1778)

Chữ Thái Ðức dùng làm niên hiệu
Kể từ nay chấp chiếu tân vương
Cơ đồ một cõi phương nam
Ðàng Trong tạm ổn , mùa màng bội thu

Ở miền Bắc nắng khô hạn hán
Tỉnh Nghệ An mất trắng mùa màng
Trộm cướp nhiều ở Sơn Nam
Thổ tù Văn Ðổng lấy luôn mỏ đồng

Nơi nội cung ở trong phủ chúa
Ðặng Thị Huệ trông quá thướt tha
Nghiêng thành sóng mắt đưa qua
Trịnh Sâm say đắm kết là tri âm

Ðặng Thị Huệ quê làng Phù Ðổng
Tỉnh Bắc Ninh thuộc trấn Ðông Anh
Trước là tỳ nữ trong dinh
Về sau được chúa phong thành Tuyên phi

Kể từ khi hạ sinh Trịnh Cán
Ðặng Thị Huệ lại muốn cướp ngôi
Cho con vừa mới chào đời
Aạm mưu soán đoạt tìm người giúp tay

Tìm được ngay quận công Ðình Bảo
Cấu kết nhau sàm tấu Trịnh Tông
Là người bất hiếu bất trung
Khiến cho chúa Trịnh bằng lòng phế đi

TRỊNH CÁN (1782)
Cán lên ngôi trị vì một tháng
Ở kinh thành nổi loạn Kiêu binh
Các quân Tam phủ hợp thành
Một bè ác đảng tung hoành khắp nơi
TRỊNH TÔNG ( 1782-1786)

Ðám Kiêu binh phế ngay Trịnh Cán(1782)
Giết Ðình Bảo và giáng Huệ Phi
Trịnh Tông lại được rước về
Nối ngôi vương phủ trị vì triều quan

Loạn kiêu binh ngày càng trầm trọng
Chúng tung hoành cướp bóc trong dân
Phá tan phép nước kỷ cương
Nhân tâm oán hận kêu than bọn này

Nguyễn Phúc Ánh lên ngôi năm Tý(1780)
Ðúc ấn vương ngọc tỷ để truyền
Niên hiệu cũ vẫn giữ nguyên
Lấy theo chính sách nguyên niên Lê triều

Năm Tân Sửu(1781)nguyên tiêu vừa hết
Nguyễn Ánh thề quyết diệt Tây Sơn
Tám mươi thuyền , ba vạn quân
Lên đường ra tới Nha Trang phục thù

Quân chúa Nguyễn mới vừa vào đến
Bị Tây Sơn chặn đánh ngay liền
Bộ binh và lẫn chiến thuyền
Lọt vào thế trận phải đành rút quân
Qua năm sau Tây Sơn trả lễ (1782)
Mấy trăm thuyền vượt bể vào Nam
Cần Giờ thuyền chiến xếp hàng
Ðưới quyền Nguyễn Huệ dọn đường thọc sâu

Quân Nguyễn Ánh lúc đầu chống trả
Sức yếu dần xa giá rút lui
Gọi quân Hà Nghĩa tới nơi
Phục kích chặn đánh diệt ngay cánh này

Huệ trong tay mấy trăm thuyền chiến (1782)
Tiến vào trong cửa biển Cần Giờ
Thủy binh Chúa Nguyễn thua to
Vội vàng bôn tẩu vượt bờ ra khơi

AÔnh bôn tẩu ra ngoài Phú Quốc
Thế Nguyễn triều phút chốc lâm nguy
Vua cho hoàng tử ra đi(1783)
Qua Tây cầu viện bởi vì thế cô

Từ Côn Lôn chạy vô Cổ Cốt
Rồi Thổ Châu hoảng hốt qua Xiêm
Nhiều khi đói khát trên thuyền
Nguyễn vương vẫn cứ giữ nguyên ý mình

Ðược vua Xiêm vị tình giúp đở
Ba trăm thuyền và với tinh binh
Kéo về Gia Ðịnh tung hoành
Bị quân Nguyễn Huệ vây quanh chận đường

ƠƯ Rạch Gầm, Huệ sai mai phục
Ðưa người vào Xoài Mút ém quân
Chiêu Sương cùng với Chiêu Tăng
Trúng đòn phục kích chết gần hết quân
Nguyễn Ánh sang đất Xiêm nhờ cậy
Còn Tây Sơn quay lại Quy Nhơn
Bốn lần vào đánh Sài Côn
Bốn lần đại thắng bốn lần vinh quang

ƠƯ Ðàng Ngoài hoang tàn đổ nát
Nạn kiêu binh lấn át vua Lê
“Phù Lê diệt Trịnh” liệu bề
Nhạc sai Nguyễn Huệ diệt đi lũ này

Nguyễn Huệ được phong ngay Tiết Chế(1786)
Thống lĩnh quân toàn thể lên đường
Vượt đèo đánh thẳng Phú Xuân
Ngô Cầu nhanh chóng đầu hàng Tây Sơn

Thu được hơn trăm muôn hộc thóc
Tiến quân nhanh đánh thốc Vị Hoàng
Thẳng đường tiến đến Thăng Long
Trịnh Tông tháo chạy cuối cùng sa chân

Nhà Trịnh gần hai trăm năm rưởi (1545- 1786)
Bị Tây Sơn xóa sổ từ đây
Nước nhà thống nhất trong tay
Thăng Long, Gia Ðịnh ngày nay một lòng

Lê Hiễn Tông sau cơn binh biến
Ðiện Kính Thiên diện kiến tướng quân
Ðể cho yên phận thần dân
Vua bèn hứa gả Ngọc Hân cho người

Thư gửi về báo hồi chiến thắng
Lấy Bắc Hà chiếm đặng kinh đô
Nghe tin Nguyễn Nhạc rất lo
Năm trăm binh sĩ vội cho lên đường

Nhạc sợ Huệ một phương lừng lẫy
Rồng gặp mây vùng vẫy khó thêm
Huệ thừa biết rõ tim đen
Vội thân ra đón dâng lên tờ trình

Bắc Bình Vương dành riêng Nguyễn Huệ
Ðông Ðịnh Vương ở phía Trấn Biên
Giao cho Nguyễn Lữ cầm quyền
Trung Ương Hoàng Ðế ở thành Qui Nhơn

Nhạc và Huệ cùng bàn kế hoạch
Ðất Bắc Hà vẫn để vua Lê
Kiễm tra sắp xếp mọi bề
Sai quan chỉnh đốn trước khi trở về

Nguyễn Huệ nghe gian hùng Hữu Chỉnh
Là một nguời có tiếng điêu ngoa
Khi về ông chẳn nói qua
Ðến lúc binh tuớng đi xa khỏi thành

Chỉnh hay được thất kinh khiếp hãi
Giong thuyền theo kịp tới Hóa Châu
Huệ dư biết Chỉnh lo âu
Cho nên hạ lịnh tạm giao vùng này

LÊ CHIÊU THỐNG HOÀNG ÐẾ
(1787- 1789)

Lê Duy Kỳ lên thay ngôi báu
Thái tử này là cháu đích tôn
Của vua đời trước Hiển Tông
Hiệu là Chiêu Thống nối dòng họ Lê

Khi Tây Sơn rút về đến Huế
ƠƯ Bắc thành Trịnh Lệ cướp ngôi
Vua Lê, chúa Trịnh tranh oai
Vua tôi tranh chấp làm ai cũng buồn

TRỊNH BỒNG (1786- 1787)

Trước việc làm tranh ngôi phủ chúa
Ðinh Tích Nhưỡng ủng hộ quận công
Ðã đưa Tiết Chế Trịnh Bồng
Lên ngôi kế vị nối dòng Trịnh gia

Nội bộ nhà Tây Sơn mâu thuẫn
Nhạc và Huệ ngầm ngấm chống nhau
Nồi da xáo thịt máu đào
Về sau hưu chiến đào hào phân ly

ƠƯ kinh sư vua Lê cầu viện
Vì Trịnh Bồng lấn chiếm hết quyền
Vua bèn sai viết thư riêng
Gọi ngay Hữu Chỉnh quân đem trở về(1786)

Nguyễn Hữu Chỉnh chỉ huy binh tướng
Ðuổi Trịnh Bồng , Tích Nhưỡng chạy xa
Quyền uy một cõi sơn hà
“Ðường trời mở rộng riêng ta một vùng”

Chỉnh lấy làm vô cùng tự đắc
Việc triều đình qua mặt nhà vua
Huệ nghe tin ấy lòng ngờ
Nên đem quân sĩ phất cờ diệt gian(1787)

Ngô Văn Sở lên đường dẹp loạn (1787)
Phan văn Lân dẫn toán bộ binh
Cùng quan Tiết Chế khởi hành
Hạ Lôi tập kết đánh thành Thăng Long

Chỉnh đưa vua vào vùng Kinh Bắc
Quân Tây Sơn siết chặt vòng vây
Mục Sơn nương náu mấy ngày
Về sau bị bắt trói tay giải về

Vũ văn Nhậm sai đi thay thế(1788)
Cũng lộng hành chẳng kể vua quan
Tức tốc Nguyễn Huệ lên đường
Mười ngày đã tới giữa thành Thăng Long

Chém Nhậm xong đặt Ngô Văn Sở
Coi việc quân trấn ở Ðàng Ngoài
Còn Lê Chiêu Thống chạy dài
Sai Lê Duy Ðán sang mời quân Thanh(1788)

Trong lúc đó nơi thành Gia Ðịnh
Dùng đại binh , Nguyễn Ánh phản công
Quan quân Nguyễn Lữ mất hồn
Rút quân chiến thuật theo đường Quy Nhơn

Bồ Ðào Nha cử sang sứ giả
Ðem quốc thư vua đã chuẩn y
Năm mươi thuyền chiến cho đi
Theo lời cầu viện những gì đã xin

Cho con tin là hoàng tử Cảnh
Theo Ða Lộc đến cảng Versailles(1787)
Nhân danh Nguyễn Ánh qua đây
Ký xong hiệp ước xin vay khí tài

Trong Hiệp ước có hai điều khoản
Nhường cho Tây đảo cảng Côn Lôn
Tam Kỳ , cửa biển Hội An
Ðể thuyền của họ dễ dàng bán buôn

Về phía Pháp sẽ nhường cho Chúa
Bốn chiến thuyền tiền của quân lương
Có thêm nghìn sáu lê dương
Ðể thêm lính tráng quân trang mà dùng

Các hiệp ước bàn suông trên giấy
Chưa bao giờ được thấy thực thi
Hạ Châu , truyền sứ ra đi
Mua thêm súng đạn đem về bổ sung


Nguyễn Phúc Ánh phán cùng các tướng
Lập thao trường nuôi dưỡng ba quân
Chủ trương đãi ngộ rõ ràng
Vỗ về tướng sĩ đe răn loạn thần


QUYỂN MƯỜI TÁM

Năm Mậu Thân(1788) lúc gần tháng Chạp
Quân nhà Thanh ồ ạt kéo sang
Quân hăm chín vạn lên đường
Tổng đốc Lưỡng Quảng giử phần tiên phong

Nhiệm bèn cùng với Ngô Văn Sở
Ngầm điều quân đến ở Trường Yên
Rồi sai cấp báo ngay liền
Về cho Nguyễn Huệ biết tin tức thời

Vào trưa ngày hăm lăm tháng chạp
Vua Quang Trung truyền khắp mọi nơi
Rằng :”Giặc Thanh nó tới rồi
Tập tung lực luợng bên ngoài Nam quan”

QUANG TRUNG HOÀNG ÐE Ĩ
(1788- 1892)

Núi Ba Tầng thiết đàn làm lễ
Cáo đất trời xin để lên ngôi
Quang Trung hiệu triệu mấy lời
Lập tức hạ lệnh đi ngay lên đường
Ðến Nghệ An lấy quân tinh nhuệ
Mười ngàn người chưa kể dân binh
Vài trăm voi chiến theo mình
Chia quân tả,hữu năm doanh rỏ ràng

Vua Quang Trung đường đường trước trận
AÔo hoàng bào lẫm liệt oai phong
Gươm thiêng nạm ngọc đeo cùng
Trên đầu voi chiến hào hùng duỗi rong

Sau năm ngày bụi hồng lấm áo
Tới ngang đèo dựng giáo nghỉ chân
Vua cho mở tiệc khao quân
Ðịnh ngày mùng bảy đầu xuân sẽ vào

Thăng Long thành ngày đầu năm mới
Từng nụ đào chớm thẹn gió đông
Búp non lấm tâm cành hồng
Mai vàng núp bóng thẹn thùng nắng mai

Vua Quang Trung đến ngay Giáng khẩu
Hành quân qua đánh đạo Sơn Nam
Hà Hồi ở cách trung tâm
Thăng Long nhắm hướng phía Nam nửa ngày

Quân Tây sơn bao vây kín mít
Mà giặc Thanh chẳng biết chút gì
Ðầu hôm cho đến nửa khuya
AÔp vào đồn giặc đợi thì tấn công



Sáng mùng năm Quang Trung vừa đến
Ðồn Ngọc Hồi giặc chẳng dám ra
Cửa thành đóng kín chằn qua
Trên thành lố nhố hằng hà chông tre

Vua sai lấy ván che rơm ướt
Cho trăm voi lên trước tấn công
Vượt qua hỏa pháo gai chông
Dập dồn súng trận xung phong đánh vào

Xáp lá cà vượt hào chiến lũy
Quân Mãn Thanh khiếp vía chạy dài
Cúp đầu chúng chẳng vểnh tai
Xác quân giặc chết chất đầy thảm thay

Hứa Thế Hanh chết ngay tại trận
Trương Sĩ Long cũng chẳng hơn gì
Quân Thanh đại bại ê chề
Theo đê Yên phụ chạy về Ðông Quan

Giặc Mãn Thanh đầu hàng tan tác
Một cánh quân chạy lạc vào đầm
Chết vì ngựa đá voi dầm
Chết vì đói khát cạn dần binh lương

Ðô đốc Long chặn đường lũ giặc
Dùng kỵ binh đánh gắt Ðống Ða
Thâu đồn Khương Thượng về ta
Giặc Thanh khốn đốn phải ra đầu hàng

Sầm Nghi Ðống cùng đường nhỏ lệ
Thắt cổ mình ở lũy Nam Ðông
Lính thì tên trúng trận vong
Chết hơn quá nửa, nửa làm tù binh

Nghe được tin ở thành Khương Thượng
Ðã đầu hàng, binh tướng bị giam
Khiến Tôn Sĩ Nghị kinh hoàng
Kéo quân chạy trốn qua đường cầu phao

Cánh Vân Nam vừa vào cửa Ải
Nhận được tin thất bại bàng hoàng
Tổng đốc Lưỡng Quảng vội vàng
Thu quân tháo chạy theo đường Nam Quan

Lê Chiêu Thống theo chân Tổng đốc
Cùng tàn quân xâm lược Mãn Thanh
Chạy về đến được Yên Kinh
Lưu vong đến thác giận mình ngu si

Từ Trang Tông đến Lê Chiêu Thống
Mười tám đời tổng cộng hai trăm(1533-1789)
Sáu lăm năm (265)cũng đủ làm
Triều Lê hưng thịnh nước Nam một thời

Ngày mùng bảy tháng giêng Kỷ Dậu (1789)
Giữa kinh thành còn dấu chiến tranh
Gò đồi đầy xác quân Thanh
Ðường in vó ngựa, trên thành cờ bay

Tiết Khai Hạ, vua bày trước trận
Lễ ăn mừng chiến thắng quân Thanh
AÔo bào khói súng bám quanh
Trên mình bạch mã long lanh giáp vàng

Thăng Long thành pháo vang, hội mở
Một nụ đào mới nở đêm qua
Nhà vua ngắt một cành hoa
Gởi về Công Chúa nơi xa đang chờ

Trời Phú Xuân đưa thơ đại thắng
Thêm cành đào chút nắng tình yêu
Ngọc Hân có biết bao điều
Mừng vui cho bõ nhưng chiều đợi mong

Vua yết bảng an dân, tha chết
Tha quân Thanh thực bụng đầu hàng
Kinh thành, đền miếu sửa sang
Giao cho Lân, Sở liệu toan mọi điều

Ngô Thời Nhiệm đứng đầu chính trị
Phan Huy Ích phụng chỉ ngoại giao
Sứ Thanh thù tiếp ra vào
Bình thường quan hệ với Tầu cho yên

Vua Càn Long muốn xem Nguyễn Huệ
Tiếp phái đoàn trọng thể sứ Nam
Nhưng vua cho Trị giả làm
Thay mình đến lể vấn an vua Tàu


Vũ Văn Dũng lần sau đi sứ
Sang Thanh triều giả ngộ cầu thân
Xin miền Lưỡng Quảng hồi môn
Hai bên thương thuyết đang còn chưa xong

Sau chiến thắng vô cùng vĩ đại
Vua Quang Trung trở lại Phú Xuân
Khẩn hoang ban chiếu khuyến dân
Mở trường dạy học , đưa dân về làng

Mở khoa thi , Thiếp làm chủ khảo(1789)
Dùng chữ Nôm từ dạo bấy giờ
Bỏ sưu, giảm thuế hầu cho
Nhân dân bớt khổ, bớt lo phần nào

Thẻ bài cho Thiên Hạ Ðại Tín(1790)
Cho công dân tuổi đến trưởng thành
Thu mua đồng tốt vào doanh
Ðúc ra vũ khí, giáp binh, chiến thuyền

Sai đúc tiền”Quang Trung Thông Bảo” (1791)
Lại lập kho chứa gạo khi dư
Lục tìm sách cổ tàng thư
Khắc in Sử ký, Tứ thư lưu hành(1789)

Viện Sùng Chính thuộc ngành giáo dục(1791)
Cho nhân tài dịch sách Hán Nôm
Di tích văn hóa bảo tồn
Vua truyền Nguyễn Thiếp kiêm luôn viện này

Oạng Nguyễn Thiếp nhân tài hiếm có
Việc dịch thuật đã bỏ nhiều năm
Chuyển từ Hán ngữ ra Nôm
Tứ Thư, Tiểu Học còn gồm Ngũ Kinh

Triều Quang Trung tinh anh chẳng ít
Ngô Thời Nhiệm Huy Ích , La Sơn
Ðến nay trước tác vẫn còn
Góp phần di sản nét son sau này

Nguyễn Thế Lịch là thầy thuốc giỏi
Thuốc làm ra chữa khỏi cho dân
Ðẩy lui dịch bệnh lan tràn
Trong năm Ðinh Dậu(1777)dịch đang hoành hành

ƠƯ Ðàng Ngoài nghề y thịnh vượng
Nhờ người tên Hải Thượng Lãn Ông
Thuốc Nam y nghiệp làu thông
Ðặt ra nền tảng y tông lâu dài

Nguyễn Gia Thiều biệt tài thơ phú
Sáng tác thơ bằng chữ Hán Nôm
Sách này nay vẫn hãy còn
Khúc ngâm “Cung Oán” nỗi buồn tần phi

ƠƯ Ðàng Trong từ khi quay lại
Nguyễn Ánh cho canh cải cơ binh(1789)
Chia quân còn lại năm doanh(1790)
Ðặt quan Ðiền Trấn, bốn dinh từ rày

Thành Gia Ðịnh khởi xây kiểu khác
Một vành đai bát giác xung quanh
Kiến Phương, Kim Ấn, Gác Mành
Ðất xưa Gia Ðịnh đổi thành kinh sư

Khu định cư trở nên trù phú
Cấp cho dân dụng cụ làm nông
Chọn tay thợ giỏi thủ công
Những người tinh xảo được phong tước hàm

Cho thuyền buôn ngoại bang giảm thuế
Thóc giống ban là để nông dân
Khuyến thương giúp các lái buôn
Tự do mua bán tăng phần thuế quan

Giặc nhiễu nhương điạ phần phương Bắc
Miến Ðiện riêng muốn đặt bang giao
Trịnh Cao, Quy Hợp hợp nhau
Cùng quân vạn tượng đánh vào Nghệ An

Trần Quang Diệu đem quân vào trước
Tiến sâu vào đất nước ngàn voi
Ðuổi quân vạn tượng chạy dài
Tận cùng biên giới mới lui trở về

Thuở bấy giờ phân chia ranh giới
Triều Tây Sơn mãi tới Quy Nhơn
Phương Nam Nguyễn Ánh hãy còn
Xây thành Gia Ðịnh để làm kinh đô

Năm Canh Tuất(1790)tướng Hồ Văn Tự
Dẫn chín nghìn thủy bộ quân binh
Nha Phân mở trận giao tranh
Nguyễn Vương thất thế Long Thành rút lui

Trước tình trạng dầu sôi lửa bỏng
Quân Nguyễn Vương bất động chờ thời
Lựa khi dịp tốt tới nơi
Tung trăm thuyền chiến đánh rồi rút ngay

Vua Quang Trung đem hai vạn lính(1792)
Chuẩn bị vào Gia Ðịnh tảo thanh
Hịch truyền đến các trấn doanh
Quy Nhơn, Quãng Ngãi các thành Ðàng Trong

Ðặt kế hoạch trong ngoài liên kết
Ðối với Tàu lễ yết cầu hôn
Miền Nam, Nguyễn sẽ không còn
Ðất đai Ðại Việt nước non lẫy lừng

Nhưng tiếc thay nửa đường vắn số
Vua Quang Trung đành bỏ ra đi(1792)
Lìa trần một giấc biệt ly
Trăm năm còn lại những gì nữa đây

Mình Ngọc Hân đắng cay thắm thiết
Ôm mối sầu tử biệt nào nguôi
Khóc chồng ươt đẫm tóc mai
Mực mài giọt lệ viết lời bi thương

“Ai tư vãn” một chương tuyệt tác
Viết cho chồng quặn thắt niềm đau
Ái ân sao vội qua mau
Hương yêu còn đọng cành đào Nhật Tân
(chép bài Ai Tư vản vào đây)

Vua Quang Trung mãn phần quá trẻ
Việc triều đình không kẻ đảm đương
Tham lam một lũ gian thần
Thái sư giám quốc lấn dần phép vua


QUYỂN MƯỜI CHÍN

CẢNH THỊNH HOÀNG ÐẾ (1792- 1802)

Nguyễn Quang Toản mới vừa mười tám
Thế ngôi cha vào buổi đầu thu
Hiệu là Cảnh Thịnh bấy giờ
Phong Tuyên vào chức Thái sư giúp mình

Từ trong thành cũng như ngoài nội
Bọn quan thần cứ mãi tranh nhau
Triều đình vua lại phó giao
Vào tay kẻ xấu sàm tâu người hiền

Năm Quý Sửu(1793)Phú Yên bị chiếm
Quân Nguyễn Ánh uy hiếp Quy Nhơn
Nhạc xin cầu viện Phú Xuân
Toản cho Văn Sở đem quân cứu thành
Quân Tây Sơn đại binh vừa đến
Lượng thế mình, chúa Nguyễn rút lui
Mặc Ngô Văn Sở ra tay
Thư binh đồ giáp cho người kiểm kê

Phe Quang Toản thu về vũ khí
Lấy binh phù ấn chỉ của vua
Trung ương hoàng đế chịu thua
Quyền hành mất hết sống thừa mà thôi

Vua Nguyễn Nhạc ra người thất thế
Giận cháu mình thổ huyết chết ngay
Toản đưa Nguyễn Bảo lên thay
Cấp thêm bổng lộc từ rày về sau

Quan tư khấu chặt đầu giám quốc (1794)
Giết chết rồi báo trước nhân dân
Rồi thêm những kẻ gian thần
Sẽ chung số phận như quân cậy quyền

Triều Tây Sơn ngả nghiêng từ đó
Cả triều đình một lũ tham ô
Trong khi chúa Nguyễn mưu đồ
Dàn quân đánh chiếm tóm thu dần dần

Năm Giáp Dần quân hơn bốn vạn(1794)
Nguyễn Tây Sơn chiếm trấn Phú Yên
Chu Lai cứ điểm giữa miền
Chận đường tiếp vận liên miên công thành

Quân Nguyễn Vương về thành Gia Ðịnh
Tôn Thất Hội , Diên Khánh coi quân
Trữ thêm thóc lúa lúc cần
Tây Sơn lủng củng dần dần lui binh

Quân chúa Nguyễn tình hình thắng thế(1796)
Ðóng chiến thuyền thủy kế bày ra
Sắm thêm vũ khí phòng xa
Mua sách ngoại quốc khảo tra để dùng

Ðúc tiền đồng Gia Hưng Thông Bảo(1796)
Hội đồng thi phác thảo lại ngay
Mộ binh huấn luyện thật hay
Lấy bài nhân nghĩa dạy bày ba quân

Năm Ðinh Tỵ(1797)sau lần thất bại
Thề trận này lấy lại Quy Nhơn
Thân chinh Nguyễn Ánh cùng con
Ðem trăm thuyền chiến dong buồm ra khơi

Vừa đến nơi tính không thắng được
Chúa cho thuyền ra tuốt Quảng Nam
Ðông Cung -Võ Tánh ước ngầm
Qua đêm tiến chiếm bất thần tấn công

Lượng sức mình thắng không giữ được
Bèn thu quân về trước lúc suy
Nguyễn Văn Thành , truyền cho đi
Trấn miền Diên Khánh chỉ huy vùng này

Khi Xiêm quốc vào tay quân Miến
Ánh cho người cứu viện sang ngay
Ðức, Trương hai tướng được ngài
Phái đem lính thủy đêm ngày hành quân

Thành Diên Khánh ,Trần Thường trấn giữ
Vương xuống lệnh đề cử Ðông Cung
Lấy Bá Ða Lộc tháp tùng
Thái, Phúc tùy tướng sẽ cùng công du

Ðược biểu tâu của con Nguyễn Nhạc
Xin về hàng để được yên thân
Bởi vì lắm kẻ gian thần
Muốn xâm chiếm đoạt lấy phần đất chia

AÔnh liền sai quân đi thôn tính (1779)
Lần ba này chiếm lĩnh Quy Nhơn
Công thành vây hãm Tây Sơn
Quy Nhơn thất thủ bắt hơn vạn người

Cho đổi ngay thành tên Bình Ðịnh
Xuống chiếu khen tướng lĩnh binh dân
Tùng Châu, Võ Tánh dự phần
Giữ thành Bình Ðịnh coi quân đề phòng

Quân Tây Sơn với trăm thuyền chiến
Ðem đại binh tái chiếm Quy Nhơn (1800)
Cắt đường tiếp liệu quan sơn
Chín mươi căn cứ lập đồn chung quanh

Trần Quang Diệu vây thành Bình Ðịnh
Võ văn Dũng đánh tỉnh Phú Yên
Chắn ngang Thị Nại bằng thuyền
Làm cho quân Nguyễn trong thành hết lương

Năm Tân Dậu(1801) mấy lần cứu viện
Mong làm sao xoay chuyển tình hình
Cuối cùng Võ Tánh quyên sinh
Trên lầu bát giác đốt mình tự thiêu

Trong khi đó binh triều Nguyễn Ánh
Lại đổi đuờng không đến Phú Yên
Xoay qua một thế gọng kềm
Tấn công vào Huế, đổ thêm quân vào

Ngày Mậu Dần, Ánh vào tới Huế (1801)
Cảnh Thịnh bèn lựa thế rút lui
Trung du dựng trại tạm thời
Chiêu quân định kế nay mai phục thù

ƠƯ kinh đô, Vương ban chiếu dụ
Niêm kho tàng an vỗ nhân tâm
Tịch biên tài sản bại quân
Cấm binh nhiễu hại lương dân trong thành

Vương thân hành coi nơi cung khuyết
Thu được ấn truyền quốc Tây Sơn
Xem qua danh mục kho tàng
Tịch thu khí giới quân trang chiến thuyền

Thù bất cộng đái thiên chưa trả
Nay sai người đào mả Quang Trung
Nghiền xương của vị anh hùng
Ðầu lâu giam ngục thỏa lòng thù xưa

Xuống chiếu cho những ai trong nước
Vì sa cơ lỡ bước lầm đường
Có tài thì vẫn được Vương
Xét xem bổ dụng làm quan tân triều

Giữa Phú Xuân cho khao quân sĩ
Rồi Gia Long chỉ thị như sau :
Quy Nhơn cử Duyệt trở vào
Trương,Thường trấn giữ địa đầu sông Gianh

Chu Viên đứng đầu ngành nghiêm túc
Biên tập ra Cương Mục Chánh Biên
Ghi rành sự kiện từng niên
Từ khi Nguyễn Ánh sinh tiền đến nay

Triều Tây Sơn trước đây chỉnh lý
Cho phát hành Sử Ký Tiền Biên
Mà Ngô Thời Nhiệm được xem
Là người chủ chốt chỉnh biên sách này

ƠƯ phuơng Tây mấy tay người Pháp
Theo Ðông cung đi gấp trở về
Chaigneau với lại Vannier
Ðược phong chánh đội sai đi hộ phòng

Ðối các bậc văn phong học sĩ
Như La Sơn Phu Tử Ðại Nhân
Nếu không cộng tác dự phần
Thì cho hưu trí an thân dưỡng già

Oạng Chaigneau đem qua Toán thuật
Viết về môn tính xuất phương Tây
Ðể vua tham khảo nhân đây
“Minh chỉ thiên yếu” luận bày cân phân