Tống Phúc Thiêm hay Tống Phước Thiêm (? - 1782) người huyện Tống Sơn, tỉnh Thanh Hóa, là võ tướng thời Nguyễn phục nghiệp.

Ông sinh ra trong thời loạn, lớn lên chọn con đường binh nghiệp. Ông đi theo phò chúa Định vương Nguyễn Phúc Thuần năm nào không rõ, chỉ biết vào tháng 12 năm Giáp Ngọ (1774), sau khi quân Trịnh do tướng Hoàng Ngũ Phúc chỉ huy chiếm được Phú Xuân (Huế), Định vương phải mang các thân thuộc vượt biển, qua địa bàn kiểm soát của quân Tây Sơn, tháo chạy vào Gia Định; ông xin theo hộ vệ, được chúa Nguyễn tin dùng, phong làm đến Chưởng cơ.

Năm Bính Thân (1776), Định vương bị tướng Lý Tài ép phải giao quyền cho Nguyễn Phúc Dương (tức Tân Chính vương), Tống Phúc Thiêm cùng Tống Phúc Hòa được cử trấn giữ dinh Long Hồ (Vĩnh Long).

Tháng 3 năm Đinh Dậu (1777), quân Tây Sơn do Nguyễn Huệ kéo vào Nam, ông đem thủy quân đón Định vương, Tân Chính vương về Ba Vát (hiện nay nằm ở xã Phước Mỹ Trung, huyện Mỏ Cày, tỉnh Bến Tre).

Tháng 9 cùng năm, Nguyễn Huệ mang quân bao vây tấn công Ba Vát, bắt sống Tân Chính vương cùng toàn bộ quân tướng, chỉ mỗi mình ông chạy thoát.
Định vương cũng bị quân Tây Sơn bắt tại vùng Ba Thắc (Bassăk) thuộc Cà Mau, và cả hai chúa Nguyễn đều bị đưa về Gia Định xử tử vào khoảng cuối năm ấy.

Đầu năm sau (Mậu Tuất, 1778), Đỗ Thanh Nhơn, Tống Phúc Thiêm cùng các tướng lĩnh khác tôn Nguyễn Phúc Ánh, cháu của chúa Định vương vừa bị giết, lên chức ''Đại nguyên soái, Nhiếp quốc chính''.

Năm Canh Tý (1780), chúa Nguyễn (Nguyễn Phúc Ánh) xưng vương, Tống Phúc Thiêm được phong Tả chưởng cơ, tước Quận công, coi sóc bộ Hình và bộ Hộ kiêm quản Tàu vụ (cơ quan quản lý các thương thuyền) và các đạo thủy binh.

Năm sau, Tân Sửu (1781), thấy tướng cai quản đạo quân Đông Sơn là Đỗ Thanh Nhơn (? - 1781) cậy tài, cậy công, lộng quyền; ông và Huỳnh Thiên Lộc tâu kín với chúa Nguyễn Phúc Ánh xin giết đi. Nguyễn Ánh cho là phải, bèn giả vờ bệnh, rồi cho triệu Đỗ Thanh Nhân vào bàn việc, nhân đó, sai võ sĩ bắt và giết vào tháng 3 cùng năm.

Đỗ Thành Nhân bị giết, các thuộc tướng của Thành Nhân đều rất căm hận, rút hết binh Đông Sơn đi, dù chúa Nguyễn cho người chiêu dụ cũng không đến.

Nhân cơ hội ấy, tháng 3 năm Nhân Dần (1782), Nguyễn Nhạc và Nguyễn Huệ lại đưa quân vào Nam. Tại Cần Giờ, thủy binh của chúa Nguyễn (Nguyễn Phúc Ánh) do tướng Tống Phúc Thiêm chỉ huy, với khoảng 400 chiến thuyền (chưa kể 5 tàu chiến của phương Tây do Manuel cầm đầu), chuẩn bị thế trận ở Thất Kỳ Giang (sông Ngã Bảy). Nhân theo chiều gió, Nguyễn Huệ cho dùng hỏa công. Thủy quân của Tống Phúc Thiêm hoàn toàn bị bất ngờ, khiến đội ngũ rối loạn, chẳng mấy chốc đã bị đánh tan tác.

Kể lại trận thủy chiến này, Quách Tấn & Quách Giao trong tác phẩm Nhà Tây Sơn đã viết:

“Tống Phước Thiêm dàn thuyền chiến thành hàng tại sông Thất Kỳ tức ngã Bảy, quyết tiêu diệt binh Tây Sơn. Hai bên kịch chiến. Bên ngoài có súng trường và đại bác bắn rền trời. Thuyền Tây Sơn anh dũng xông vào bám sát thuyền địch, dùng pháo lửa (fusée) ném sang vùn vụt. Thuyền địch bị đốt cháy dữ dội. Tàu của Pháp do Mạn Hòe (Manuel) chỉ huy, có 10 khẩu đại bác, bị hãm không sao ra khỏi vòng vây, cố sức chống cự cuối cùng bị đốt cháy và đánh chìm, Mạn Hòe tử trận. Thuyền của nhà Nguyễn không thoát được một chiếc. Tướng sĩ bị chết gần hết!...”

Đại bại, chúa nguyễn bị đuổi ngặt, phải bỏ Gia Định, rồi lại bỏ Ba Giồng (là ba gò đất cổ, chạy xuyên qua 2 huyện Kiến Hưng, Kiến Đăng, thuộc địa hạt trấn Định Tường. Ở đây, phía trước có sông dài ngăn trở, phía sau là vùng đồng lầy cỏ rậm. Quân chúa Nguyễn thường lấy nơi này làm nơi đóng quân chứa lương, khi xảy ra việc nguy cấp có thể ẩn trú được) vượt sông Hậu, sang Chân Lạp, ra đảo Phú quốc, rồi cuối cùng sang Xiêm cầu viện.

Trong khi chúa nguyễn bỏ chạy, Tống Phúc Thiêm gom tàn quân lui về Ba Giồng, thì bị quân Đông Sơn vây đánh, và ông bị bắt sống.
Tại đấy, Võ Nhàn và Đỗ Bảng, thay mặt toàn thể thuộc hạ của Đỗ Thành Nhân, đã giết chết ông. (sau đó, binh Đông Sơn cũng bắt giết luôn Huỳnh Thiên Lộc) vì tội gièm pha khiến chủ tướng của họ bị mưu hại.

Nghe tin Tống Phúc Thiêm bị giết, chúa Nguyễn Phúc Ánh than rằng: ''Phước Thiêm là bậc trung thần, không chết vì quân địch mà lại chết bởi tay kẻ thù. Mệnh trời như vậy chăng?...'' (Ngô Giáp Đậu, Hoàng Việt hưng long chí, Nxb Văn học, tr. 94.)

Tống Phúc Thiêm mất, vợ là Nguyễn thị mới sinh một trai tên Thạc được ba ngày, phải bồng con chạy trốn về An Giang. Sau, vua Gia Long (tức Nguyễn Phúc Ánh), có xuống chiếu thu dụng con cháu công thần. Khi ấy Thạc mới ngoài 20 tuổi và đang sống với mẹ, nhưng Thạc ở ẩn luôn không muốn triều đình biết đến...

***

Đỗ Thanh Nhơn “cậy tài, cậy công, lộng quyền” là bệnh thường thấy ở các võ tướng.
Nhưng “lộng quyền” mà khi bị giết chết, “ai cũng thương tiếc, oán trách chúa Nguyễn đã phụ bạc một công thần đã dày công phù tá trong lúc còn bôn tẩu” (Gia Định xưa, tr. 108). và quân Đông Sơn nổi giận đến nỗi “cử người chiêu dụ vẫn không về” (Hoàng Việt hưng long chí, tr. 88), là điều đáng xem xét lại.

Dựa vào sử nhà Nguyễn (nhiều trường hợp bị vu oan khác, mà án Tống Thị Quyên, Lê Chất, Nguyễn Văn Thành, Lê Văn Duyệt...là những ví dụ) rồi qui kết Đỗ Thanh Nhơn là người “cao ngạo, nhỏ nhen, nhận thức kém, chỉ đáng xếp ở vị trí hạng thấp trong bảng sắp hạng thứ bậc nhân cách” (Việt sử giai thoại tập 8, tr. 77) là thiếu cân nhắc, là quá tin vào ngòi bút của các “sử quan ăn cơm vua”.

Rất có thể Tống Phúc Triêm và chúa Nguyễn có cùng một dạ. Là vì thấy uy thế của vị tướng này lớn quá, nắm giữ binh quyền nhiều quá, nên không khỏi thầm lo “cái ghế” của mình và của con cháu mình.

Nhưng bảo rằng chính Tống Phúc Thiêm “ là kẻ hạ độc thủ” (Việt sử tân biên, tr. 160), bảo rằng “lời mật tấu của Tống Phúc Thiêm cũng đáng xếp vào hàng đại ác…"(Việt sử giai thoại tập 8, tr. 78) là lời chê trách quá vội, quá nặng, là "trăm dâu đổ đầu tầm", là chưa soi hết mọi góc cạnh của vấn đề, chưa hiểu hết bụng dạ chúa Nguyễn, người mà sau này Trần Trọng Kim đã chê trách là hay lấy “những chuyện nhỏ nhặt đem giết hại những người có công với ngài”...(Việt Nam sử lược, tr. 424.)

Đó là chưa kể đến một chi tiết rất quang trọng, là vì sao lời “mật tấu” thấu tới tai quân Đông Sơn, khiến hai cận thần (Tống Phúc Triêm, Huỳnh thiên Lộc) phải bỏ mạng, điều này chỉ chúa Nguyễn mới có thể trả lời được...

Tác giả Huỳnh Minh có lý hơn khi viết:
(Đỗ Thanh Nhân) võ nghệ cao cường, làu thông binh pháp, nổi tiếng hào hùng. (Nhưng) tính Đỗ Thanh Nhân cương trực, khí khái, nên ông bị ganh ghét. Nhất là tính nóng nảy đa sát của ộng, không kiêng nể gì ai cả, càng khiến cho đám người ghét ông có lắm dịp gièm pha với chúa Nguyễn (Vĩnh Long xưa, tr. 106-107).

Và cũng ở trang sách của tác giả này, có một chi tiết rất đáng chú ý:
Sau, vua Gia Long (tức Nguyễn Phúc Ánh), có xuống chiếu thu dụng con cháu công thần. Khi ấy Thạc (con trai Tống Phúc Thiêm) mới ngoài 20 tuổi và đang sống với mẹ. Nhưng, Thạc ở ẩn luôn không muốn triều đình biết đến...
Đọc xong, thật lòng tôi cứ băn khoăn, chẳng lẽ qua cái chết thảm của cha, dường như đứa con đã thấy có gì chông chênh ở chốn quan trường?...

Bùi Thụy Đào Nguyên, soạn.

Tài liệu tham khảo:

-Ngô Giáp Đậu, Hoàng Việt hưng long chí, Nxb Văn học, 1993, tr. 94.
-Quách Tấn & Quách giao, Nhà Tây Sơn, Bảo tàng Quang Trung (Bình Định) xuất bản, 2002.
-Phạm Văn Sơn, Việt sử tân biên quyển 4, Sài Gòn, 1961, tr. 160.
-Huỳnh Minh, Vĩnh Long xưa, Nxb VHTT, 2006, tr 70-71.
-Nguyễn Q. Thắng & Nguyễn Bá Thế, Từ điển nhân vật lịch sử Việt Nam, Nxb KHXH, 1992, tr. 847.
-Nguyễn Khắc Thuần, Việt sử giai thoại tập 8, Nxb Giáo dục, 1998, tr. 78.