Hồ Xuân Hương Tác Phẩm Thân Thế và Văn Tài
Giáo sư Nguyễn Văn Hanh

Ðôi dòng tiểu sử

· "Bà Chúa thơ Nôm" là con của Hồ Sĩ Danh (1706-1783), quê ở làng Quỳnh Ðôi, huyện Quỳnh Lưu, tỉnh Nghệ An, và một người thiếp quê ở Hải Dương.

· Năm sinh, năm mất, thân thế, cuộc đời, và thơ văn của bà đến nay vẫn còn vướng mắc nhiều nghi vấn. Ta chỉ biết bà sống vào thời Lê mạt Nguyễn sơ, người cùng thời với Nguyễn Du (1765-1820), Phạm Ðình Hổ (tức Chiêu Hổ, 1768-1839).

· Bà là em cùng cha với Hồ Sĩ Ðống (1738-1786), đậu Hoàng Giáp, làm quan đến Hành Tham Tụng, tước Quận Công, cùng Bùi Huy Bích đứng đầu phủ chúa Trịnh Sâm, Trịnh Khải.

· Tác phẩm nổi bật nhất của bà là số thơ Nôm trong Xuân Hương Thi Tập (dù có đôi bài đáng nghi vấn). Ngoài ra bà còn để lại tập thơ chữ Hán tựa đề Lưu Hương Ký.

· Thơ văn bà có ý lẳng lơ, mai mỉa, tinh nghịch, táo bạo, nhưng chứa chan tình cảm lãng mạn, thoát ly hẳn với những lễ giáo phong kiến thời bấy giờ.

· Cách tả cảnh, tả tình, cách dùng từ... trong thơ Nôm của bà có một không hai, vô cùng sống động và đặc sắc. Xuân Diệu đánh giá thơ Hồ Xuân Hương là "tót vời của nguồn thơ nôm na bình dân".

Quả Mít

Thân em như quả mít trên cây
Da nó xù xì, múi nó dầy
Quân tử có thương thì đóng cọc,
Xin đừng mân mó, nhựa ra taỵ

Ốc Nhồi

Bác mẹ sinh ra phận ốc nhồi,
Ðêm ngày lăn lóc đám cỏ hôi.
Quân tử có thương thì bóc yếm,
Xin đừng ngó ngoáy lỗ trôn tôi.

Con Cua

Em có mai xanh, có yếm vàng,
Ba quân khiêng kiệu, kiệu nghêng ngang.
Xin theo ông Khổng về Ðông Lỗ,
Học thói Bàn Canh nấu chín Thang.

Bánh Trôi Nước

Thân em vừa trắng, lại vừa tròn,
Bảy nổi ba chìm với nước non.
Lớn nhỏ mặc dù tay kẻ nặn,
Mà em vẫn giữ tấm lòng son

Mời ăn Trầu

Quả cau nho nhỏ,miếng trầu ôi,
Này của Xuân Hương đã quệt rồi.
Có phải duyên nhau thì thắm lại
Ðừng xanh như lá, bạc như vôi.

Ðền Thái Thú

Ghé mắt trông ngang thấy bảng treo,
Kìa đền Thái Thú đứng cheo leo.
Ví đây đổi phận làm trai được,
Sự nghiệp anh hùng há bấy nhiêu.

Tức Cảnh Tề Sở

Ðằng quốc tôi nay vốn nhỏ nhen,
Hai bên Tề Sở giữa mà len,
Ngảnh mặt lại Tề e Sở giận,
Quay đầu về Sở sợ Tề ghen.

Ðồng Tiền Hoển

Cũng lò cũng bễ, cũng cùng than,
Mở mặt vuông tròn với thế gian.
Kém cạnh cho nên mang tiếng hoẻn,
Ðủ đồng ắt cũng đóng nên quan.

Dỗ Bạn Khóc Chồng

Văng vẳng tai nghe tiếng khóc chồng.
Nín đi kẻo thẹn với non sông.
Ai về nhắn nhủ đàn em nhé.
Xấu máu thì khem miếng đỉnh chung.

Sư Bị Ong Châm

Nào nón tu lờ, nào mũ thâm,
Ði đâu chẳng đội để ong châm.
Ðầu sư há phải gì bà cốt,
Bá ngọ con ong bé cái lầm.

Sư Bị Làng Ðuổi

Cái kiếp tu hành nặng đá đeo,
Vị gì một chút tẻo tèo teo.
Thuyền từ cũng muốn về Tây Trúc,
Trái gió cho nên phải lộn lèo.

Bọn Ðồ Dốt

Dắt díu nhau lên đến cửa chiền,
Cũng đòi học nói, nói không nên.
Ai về nhắn bảo phường lòi tói,
Muốn sống, đem vôi quét trả đền

Cảnh Thu

Thánh thót tầu tiêu mấy hạt mưa,
Khen ai khéo vẽ cảnh tiêu sơ,
Xanh um cổ thụ tròn xoe tán,
Trắng xóa tràng giang phẳng lặng tờ.
Bầu dốc giang sơn say chấp rượu.
Túi lưng phong nguyệt nặng vì thơ.
Ơ hay, cánh cũng ưa người nhỉ,
Ai thấy, ai mà chẳng ngẩn ngơ.

Bà Lang Khóc Chồng

Văng vẳng tai nghe tiếng khóc gì ?
Thương chồng nên khóc tỉ tì ti.
Ngọt bùi, thiếp nhớ mùi cam thảo,
Cay đắng, chàng ơi, vị quế chi.
Thạch nhũ, trần bì, sao để lại,
Quy thân, liên nhục, tẩm mang đi.
Dao cầu, thiếp biết trao ai nhỉ ?
Sinh kỳ, chàng ơi, tử tắc quy.

Ðánh Ðu

Tám cột khen ai khéo khéo trồng,
Người thì lên đánh, kẻ ngồi trông.
Trai đu gối hạc khom khom cật,
Gái uốn lưng ong ngửa ngửa lòng.
Bốn mảnh quần hồng bay phất phới.
Hai hàng chân ngọc duỗi song song.
Chơi xuân ai biết xuân chăng tá!
Cột nhổ đi rồi, lỗ bỏ không.

Tát Nước

Ðang cơn nắng cực chửa mưa tè,
Rủ chị em ra tát nước khe.
Lẽo đẽo chiếc gầu ba góc chụm,
Lênh đênh một ruộng bốn bờ be.
Xì xòm đáy nước mình nghiêng ngửa,
Nhấp nhỏm bên bờ đít vắt ve.
Mải miết làm ăn quên cả mệt,
Dang bang một lúc đã đầy phè.

Hỏi Cô Hàng Sách

Cô hàng lấy sách cắp ra đây!
Xem thử truyện nào thú lại say.
Nữ tú có bao xin xếp cả,
Phương hoa phỏng liệu có còn hay...?
Tuyển phu mặc ý tìm cho kỹ,
Chinh phụ thế nào bán lấy may.
Kỳ ngộ bích câu xin tiện hỏi,
Gía tiền cả đó tính sao vay.

Hỏi Trăng

Trải mấy thu nay vẫn hãy còn,
Cớ sao khi khuyết lại khi tròn.
Hỏi con bạch thố đà bao tuổi,
Hở chị Hằng Nga đã mấy con?
Ðêm tối cớ chi soi gác tía?
Ngày xanh còn thẹn với vừng son.
Năm canh lơ lửng chờ ai đó?
Hay có tình riêng với nước non?

Ðền Trấn Quốc

Ngoài cửa hành cung cỏ dãi dầu,
Chạnh niềm cố quốc nghĩ mà đau!
Một tòa sen lạt hơi hương ngự,
Năm thức mây phong điểm áo chầu.
Sóng lớp phế hưng coi vẫn rộn.
Chuông hồi kim cổ lắng càng mau.
Người xưa, cảnh cũ đâu đâu tá?
Khéo ngẩn ngơ thay lũ trọc đầu.

Giễu Quan Hậu

Tình cảnh ấy, nước non này,
Dẫu không Bồng Ðảo cũng tiên đây.
Hoành Sơn mực điểm đôi hàng nhạn,
Thúy lĩnh đen trùm một thức mây.
Lấp ló đầu non vừng nguyệt chếch,
Phất phơ sườn núi lá thu bay.
Hỡi người quân tử đi đâu đó?
Ðến cảnh sao mà đứng lượm tay.

Chùa Quán Sứ

Quán sứ sao mà cảnh vắng teo,
Hỏi thăm sư cụ đáo nơi neo?
Chày kình tiểu để suông không đấm,
Tràng hạt vãi lần đếm lại đeo.
Sáng banh không kẻ khua tang mít,
Trưa trật nào người móc kẽ rêu.
Cha kiếp đường tu sao lắt léo,
Cảnh buồn thêm ngán nợ tình đeo.

Hang Cắc Cớ

Trời đất sinh ra đá một chòm,
Nứt làm hai mảnh hỏm hòm hom.
Kẽ hầm rêu mốc trơ toen hoẻn,
Luồng gió thông reo vỗ phập phòm.
Giọt nước hữu tình rơi lõm bõm,
Con đường vô ngạn tối om om.
Khen ai đẽo đá, tài xuyên tạc,
Khéo hớ hênh ra lắm kẻ dòm.

Chùa Hương

Bầy đặt kìa ai khéo khéo phòm,
Nứt ra một lỗ hỏm hòm hom.
Người quen cõi Phật chen chân xọc,
Kẻ lạ bầu tiên mỏi mắt dòm.
Giọt nước hữu tình rơi thánh thót,
Con thuyền vô trạo cúi lom khom.
Lâm tuyền quyến cả phồn hoa lại,
Rõ khéo trời già đến dở dom.

Hang Thanh Hóa

Khen thay con tạo khéo khôn phàm,
Một đố dương ra biết mấy ngoàm.
Lườn đá cỏ leo, rờ rậm rạp.
Lách khe nước rỉ, mó lam nham.
Một sư đầu trọc ngồi khua mõ,
Hai tiể lưng tròn đứng giữ am.
Ðến mới biết rằng hang Thanh Hóa,
Chồn nhân, mỏi gối, hãy còn ham.

Chợ Trời

Khen thay con Tạo khéo trêu ngươi.
Bày đặt ra nên cảnh chợ Trời!
Buổi sớm gió đưa, trưa nắng đứng,
Ban chiều mây họp, tối trăng chơi.
Bầy hàng hoa quả tư mùa sẵn,
Mở phố giang sơn bốn mặt ngồi.
Bán lợi, buôn danh nào những kẻ,
Chẳng nên mặc cả một đôi lời.

Ðài Khán Xuân

Êm ái, chiều xuân tới khán đài,

Lâng lâng chẳng bợn chút trần ai.

Ba hồi chiêu mộ chuông gầm sóng,

Một vũng tang thương nước lộn trời.

Bể ái nghìn trùng khôn tát cạn,

Nguồn ân muôn trượng dễ khơi vơi.

Nào nào cực lạc là đâu tá?

Cực lạc là đây, chín rõ mười.





Chùa Xưa


Thày tớ thung dung dạo cảnh chùa,

Thơ thì lưng túi, rượu lưng hồ.

Cá khe lắng kệ, mang nghi ngóp,

Chim núi nghe kinh, cổ gật gù.

Then cửa từ bi chen chật cánh,

Nén hương tế độ cắm đầy lô.

Nam mô khẽ hỏi nhà sư tí,

Phúc đức như ông được mấy bồ?





Quán Nước Bên Ðường


Ðứng tréo trông theo cảnh hắt heo,

Ðường đi thiên thẹo, quán cheo leo.

Lợp lều, mái cỏ tranh xơ xác,

Xỏ kẽ, kèo tre đốt khẳng kheo.

Ba trạc cây xanh hình uốn éo,

Một dòng nước biếc, cỏ leo teo.

Thú vui quên cả niềm lo cũ,

Kìa cái diều ai thả lộn lèo.





Qua Kẽm Trống


Hai bên thì núi, giữa thì sông,

Có phải đây là kẽm Trống không?

Gió đập cành cây khua lắc cắc,

Sóng dồn mặt nước vỗ long bong.

Vào trong hang đá hơi còn hẹp,

Ra khỏi đầu non đã rộng thùng.

Qua cửa mình ơi, nên ngắm lại,

Nào ai có biết nỗi bưng bồng.





Ðèo Ba Dội


Một đèo, một đèo, lại một đèo,

Khen ai khéo tạc cảnh cheo leo.

Cửa son đỏ loét tùm hum nóc,

Hòn đá xanh rì lún phún rêu.

Lắt lẻo cành thông cơn gió thốc,

Ðầm đià lá liễu giọt sương gieo.

Hiền nhân, quân tử ai là chẳng...

Mỏi gối, chồn chân vẫn muốn trèo.





Giếng Nước


Ngõ sâu thăm thẳm tới nhà ông,

Giếng ấy thanh tân, giếng lạ lùng.

Cầu trắng phau phau đôi ván ghép,

Nuớc trong leo lẻo một dòng thông!

Cỏ gà lún phún leo quanh mép,

Cá giếc le te lách giữa dòng.

Giếng ấy thanh tân ai đã biết?

Ðố ai dám thả nạ rồng rồng





Nhà Sư


Chẳng phải là Ngô, chẳng phải ta,

Ðầu thì trọc lốc, áo không tà.

Oản dâng trước mặt, năm ba phẩm,

Vãi mọp sau lưng, bảy tám bà.

Khi cảnh, khi tiu, khi chũm choẹ,

Giọng hì, giọng hí, giọng hi ha.

Tu lâu có lẽ lên sư cụ,

Ngất nghểu tòa sen nọ đó mà!





Quan Thị


Mười hai bà mụ ghét chi nhau?

Ðem cái xuân tình vứt bỏ đâu?

Rúc rích thây cha con chuột lắt,

Vo ve mặc kệ cái ong bầu.

Ðố ai biết được vông hay chóc,

Còn kẻ nào hay cuống với đầu.

Thôi thế thì thôi, thôi cũng được,

Nghìn năm khỏi bị tiếng nương dâu.





Thiếu Nữ Ngủ Ngày


Mùa hè hây hẩy gió nồm đông,

Thiếu nữ nằm chơi quá giấc nồng.

Lược trúc chải cài trên mái tóc,

Yếm đào trễ xuống dưới nương long.

Ðôi gò Bồng đảo sương còn ngậm,

Một lạch Ðào nguyên nước chửa thông.

Quân tử dùng dằng đi chẳng dứt,

Ði thì cũng dở, ở không xong.





Cảnh Làm Lẽ


Kẻ đắp chăn bông, kẻ lạnh lùng,

Chém cha cái kiếp lấy chồng chung!

Năm thì mười họa, nên chăng chớ,

Một tháng đôi lần, có cũng không...

Cố đấm ăn xôi, xôi lại hỏng,

Cầm bằng làm mướn, mướn không công.

Thân này ví biết dường này nhỉ,

Thà trước thôi đành ở vậy xong.





Thương


Há dám thương đâu kẻ có chồng,

Thương vì một nỗi hãy còn không.

Thương con cuốc rũ kêu mùa Hạ,

Thương cái bèo non giạt bể Ðông.

Thương cha mẹ nhện vương tơ lưới,

Thương vợ chồng Ngâu cách mặt sông.

Ấy thương quân tử thương là thế,

Há dám thương đâu kẻ có chồng.





Duyên Kỳ Ngộ


Nghìn dặm có duyên sự cũng thành,

Xin đừng lo lắng hết xuân xanh.

Tấc gang tay họa thơ không dứt,

Gần gụi cung dương lá vẫn lành.

Tên sẵn bút đề dường chĩnh chện,

Trống mang dùi cắp đã phanh phanh.

Tuy không thả lá trôi dòng ngự,

Chim tới vườn đào thế mới xinh.





Chửa Hoang


Cả nể cho nên hóa dở dang,

Nỗi niềm có thấy hỡi chăng chàng?

Duyên thiên chưa thấy nhô đầu dọc,

Phận liễu sao đành nẩy nét ngang

Cái nghĩa trăm năm chàng nhớ chửa?

Mảnh tình một khối thiếp xin mang.

Quản bao miệng thế lời chênh lệch,

Không có nhưng mà có mới ngoan.





Gìa Kén Kẹn Hom


Bụng làm dạ chịu trách chi ai,

Già kén kẹn hom ví chẳng sai.

Tiếc đĩa hồng ngâm cho chuột vọc,

Thừa mâm bánh ngọt để ngâu vầy.

Miệng khôn trôn dại đừng than phận,

Bụng ỏng lưng eo chớ trách trời!

Ðừng đứng núi này trông núi nọ,

Ðói lòng nên mới phải ăn khoai.





Dệt Vải


Thắp ngọn đèn lên thấy trắng phau,

Con cò mấp máy suốt đêm thâu.

Hai chân đạp xuống năng năng nhắc,

Một suốt đâm ngang thích thích mau.

Rộng, hẹp, nhỏ, to, vừa vặn cả.

Ngắn, dài, khuôn khổ cũng như nhau.

Cô nào muốn tốt ngâm cho kỹ,

Chờ đến ba thu mới dãi mầu.





Tranh Hai Tố Nữ


Hỏi bao nhiêu tuổi hỡi cô mình?

Chị cũng xinh mà em cũng xinh.

Ðôi lứa như in tờ giấy trắng,

Nghìn năm còn mãi cái xuân xanh.

Phiếu mai chi dám tình trăng gió,

Bồ liễu thôi đành phận mỏng manh.

Còn thú vui kia sao chẳng thấy,

Trách ông thợ vẽ khéo vô tình!





Cái Quạt Giấy (Bài 1)



Một lỗ sâu sâu mấy cũng vừa,

Duyên em dính dáng tự ngàn xưa.

Vành ra ba góc da còn thiếu,

Khép lại đôi bên thịt vẫn thừa.

Mát mặt anh hùng khi tắt gió,

Che đầu quân tử lúc sa mưa.

Nâng niu ướm hỏi người trong trướng,

Phì phạch trong lòng đã sướng chưa ?





Cái Quạt Giấy (Bài 2)



Mười bảy hay là mười tám đây?

Cho ta yêu dấu chẳng rời tay.

Mỏng dầy chừng ấy chành ba góc,

Rộng hẹp dường nào cắm một cây.

Càng nóng bao nhiêu càng muốn mát,

Yêu đêm chưa phỉ lại yêu ngày.

Hồng hồng má phấn duyên vì cậy,

Chúa dấu vua yêu một cái này.





Tự Tình (Bài 1)



Canh khuya văng vẳng trống canh dồn.

Trơ cái hồng nhan với nước non.

Chén rượu hương đưa, say lại tỉnh,

Vừng trăng bóng xế, khuyết chưa tròn.

Xuyên ngang mặt đất, rêu từng đám,

Ðâm toạc chân mây, đá mấy hòn.

Ngán nỗi xuân đi xuân lại lại,

Mảnh tình san sẻ tí con con.





Tự Tình (Bài 2)



Tiếng gà văng vẳng gáy trên bom,

Oán hận trông ra khắp mọi chòm.

Mõ thảm không thua mà cũng cốc,

Chuông sầu chẳng đánh cớ sao om?

Trước nghe những tiếng thêm rầu rĩ,

Sau giận vì duyên để mõm mòm.

Tài tử , văn nhân ai đó tá? Thân này đâu đã chịu già tom.





Tự Tình (Bài 3)



Chiếc bánh buồn vì phận nổi nênh,

Giữa dòng ngao ngán nỗi lêng đênh.

Lưng khoang tình nghĩa dường lai láng,

Nửa mạn phong ba luống bập bềnh.

Cầm lái mặc ai lăm đỗ bến,

Giong lèo thây kẻ rắp xuôi ghềnh.

Ấy ai thăm ván cam lòng vậy,

Ngán nỗi ôm đàn những tấp tênh.





Ðánh Cờ


Chàng với thiếp đêm khuya trằn trọc,

Ðét đồn lên đánh cuộc cờ người.

Hẹn rằng đấu trí mà chơi,

Cấm ngoại thuỷ không ai được biết.

Nào tướng sĩ dàn ra cho hết,

Ðể đôi ta quyết liệt một phen.

Quân thiếp trắng, quân chàng đen,

Hai quân ấy chơi nhau đà đã lửa.

Thọat mới vào chàng liền nhảy ngựa,

Thiếp vội vàng vén phứa tịnh lên.

Hai xe hà, chàng gác hai bên,

Thiếp thấy bí, thiếp liền ghểnh sĩ.

Chàng lừa thiếp đương khi bất ý,

Ðem tốt đầu dú dí vô cung,

Thiếp đang mắc nước xe lồng,

Nước pháo đã nổ đùng ra chiếu.

Chàng bảo chịu, thiếp rằng chẳng chịu

Thua thì thua quyết níu lấy con.

Khi vui nước nước non non,

Khi buồn lại giở bàn son quân ngà.





Mắng Học Trò Dốt I


Khéo léo đi đâu lũ ngẩn ngơ ?

Lại đây cho chị dạy làm thơ.

Ong non ngứa nọc châm hoa rữa,

Dê cỏn buồn sừng húc giậu thưa.





Khóc Tổng Cóc


Chàng Cóc ơi ! Chàng cóc ơi !

Thiếp bén duyên chàng có thế thôi

Nòng nọc đứt đuôi từ đây nhé,

Nghìn vàng khôn chuộc dấu bôi vôi.





Khóc Ông Phủ Vĩnh Tường


Trăm năm ông phủ Vĩnh Tường ôi !

Cái nợ ba sinh đã trả rồi,

Chôn chặt văn chương ba thước đất,

Tung hê hồ thỉ bốn phương trời.

Cán cân tạo hóa rơi đâu mất,

Miệng túi càn khôn khép lại rồi

Hăm bảy tháng trời đà mấy chốc,

Trăm năm ông phủ Vĩnh Tường ôi !





Ðề Ðền Sầm Nghi Ðống


Ghé mắt trông ngang thấy bảng treo,

Kìa đền Thái Thú đứng cheo leo.

Ví đây đổi phận làm trai được,

Thì sự anh hùng há bấy nhiêu.



Cảm cựu kiêm trình Cần chánh học sĩ Nguyễn hầu

Hầu Nghi Xuân Tiên Ðiền nhân

Dặm khách muôn nghìn nỗi nhớ nhung,

Mượn ai tới đấy gửi cho cùng.

Chữ tình chốc đã ba năm vẹn,

Giấc mộng rồi ra nửa khắc không.

Xe ngựa trộm mừng duyên tấp nập,

Phấn son càng tủi phận long đong.

Biết còn mảy chút sương siu (1) mấy

Lầu nguyệt năm canh chiếc bóng chong.

(1) sương siu: vấn vương





Trách Chiêu Hổ I


Anh đồ tỉnh, anh đồ say

Sao anh ghẹo nguyệt giữa ban ngày ?

Này này chị bảo cho mà biết,

Chốn ấy hang hầm chớ mó tay !





Trách Chiêu Hổ II


Sao nói rằng năm lại có ba ?

Trách người quân tử hẹn sai ra.

Bao giờ thong thả lên chơi nguyệt,

Nhớ hái cho xin nắm lá đa.





Trách Chiêu Hổ III


Những bấy lâu nay luống nhắn nhe,

Nhắn nhe toan những sự gùn ghè.

Gùn ghè nhưng vẫn còn chưa dám,

Chưa dám cho nên phải rụt rè.




Tài liệu tham khảo


Thơ Hồ Xuân Hương -- Từ Cội Nguồn Vào Thế Tục, Ðào Thái Tôn.

Hồ Xuân Hương -- Thơ chữ Hán, chữ Nôm, Và Giai Thoại, Bùi Hạnh Cẩn.

Thơ Hồ Xuân Hương, Nhà Xuất Bản Văn Học Hà Nội.

Thiên Tình Sử Hồ Xuân Hương, Hoàng Xuân Hãn.

Hồ Xuân Hương Với Vịnh Hạ Long, Hoàng Xuân Hãn.

Hồ Xuân Hương, Dương Thượng Ngã.

Hợp Tuyển Thơ Văn Việt Nam, từ thế kỷ XVIII đến nửa đầu thế kỷ XIX, NXB Văn Học.

Văn Học Tây Sơn, Phạm Văn Ðang.

Nữ Thi Sĩ Việt Nam, Ngô Lăng Vân.

Việt Nam Văn Học Sử Yếu, Dương Quảng Hàm.

Người Cổ Nguyệt, Chuyện Xuân Hương, Nguyễn Ðức Bính.