Ầu ơ ( à ơi ) là tiếng đưa hơi trước hoặc sau mỗi đoạn hát ru, với giọng ngân nga kéo dài. Tiếng hò ru con có nhạc điệu chậm buồn, êm ái, du dương, gắn liền với những mái nhà tranh nhỏ, khu vườn xanh. Tiếng hò vẳng lên giữa trưa vắng hay đêm tối. Mẹ ru con khi bé còn ẵm trên tay, lắc nhẹ qua lại khi cất tiếng hò. Bé lớn lên tí nữa, mẹ sẽ cho vào võng hoặc phổ biến hơn là nôi, chiếc nôi nhỏ xinh đan bằng mây, có bốn sợi dây cột ở bốn góc, treo thẳng lên hoặc kéo sang hai bên. Sợi dây đó gọi là “tao”.

Hai tay cầm bốn tao nôi

Tao thẳng tao dùi tao nhớ tao thương

Tao thì báo bổ mẫu thân

Tao thì kết nghĩa Châu Trần với anh.

Mẹ lắc nhẹ chiếc nôi đong đưa và cất tiếng ru. Nếu là nhà gỗ thì nôi treo cao trên giường để mẹ vừa ru vừa làm việc khác.

Hát ru rất quan trọng vì tâm hồn và thể xác của bé được nuôi dưỡng từng ngày, nghe tiếng ru à ơi bé sẽ ngủ ngon, rồi dần dà bé sẽ không ngủ nếu thiếu vắng tiếng hò ru quen thuộc.

Tùy theo người ru là mẹ, chị hay bà của bé, ta có thể gặp ở những lời ru những sắc độ tình cảm khác nhau, có khi hồn nhiên thơ ngây, có khi nặng trĩu tâm sự, lời ru buồn làm ta rung động về những hình ảnh quen thuộc của quê hương, về những tâm tình mộc mạc, hiếu thảo, chan chứa yêu thương của người phụ nữ Việt Nam.

Có thể là những câu ai cũng biết:

Ru em em théc cho muồi

Để mẹ đi chợ mua vôi ăn trầu

Mua vôi Chợ Quán, Chợ Cầu,

Mua cau Nam Phổ mua trầu Chợ Dinh

Chợ Dinh bán áo con trai

Triều Sơn bán nón, Mậu Tài bán kim.

Rồi từ “ kim “ mà hát tiếp:

Kim Liên ơi hỡi Kim Liên

Đẩy xe cho chị qua miền Hà Khê

Trải qua dấu thỏ đàng đê

Chim kêu vượn hú bốn bề nước non.

Mấy câu này là của truyện Lục Văn Tiên.

Và từ hình ảnh chim kêu vượn hú mà bắt sang câu:

Má ơi đừng đánh con đau

Chim kêu vượn hú biết nhà má đâu

Má ơi đừng đánh con đau

Để con bắt ốc hái rau mẹ nhờ.

Má ơi đừng đánh con đau

Để con hát bội làm đào má coi.

Hình ảnh con chim làm mẹ liên tưởng rồi hát tiếp:

Chim xa rừng thương cây nhớ cội

Người xa người tội lắm người ơi

Chẳng thà không biết thì thôi

Biết rồi mỗi đứa một nơi cũng buồn.

Rồi dây dưa hát tiếp:

Núi cao chi lắm núi ơi

Núi che mặt trời không thấy người thương.

Thương em anh cũng muốn vô

Sợ truông nhà Hồ, sợ phá Tam Giang

Phá Tam Giang ngày rày đã cạn

Truông nhà Hồ, Nội tán cấm nghiêm.

Nhớ người thương, thêm nỗi nhớ nhà:

Chiều chiều ra đứng ngõ sau

Trông về quê mẹ ruột đau chín chiều

Chiều chiều lại nhớ chiều chiều

Nhớ người quân tử khăn điều vắt vai.

Nhớ quê hẳn là nhớ hình ảnh con cò bay lả bay la:

Con cò mà đi ăn đêm

Đậu phải cành mềm lộn cổ xuống ao

Ông ơi ông vớt tôi nao

Tôi có lòng nào ông hãy xáo măng

Có xáo thì xáo nước trong

Đừng xáo nước đục đau lòng có con.

Còn bao nhiêu câu nữa có hình ảnh con cò, tiếng hò vẫn miên man.

Cái cò lặn lội bờ sông

Gánh gạo nuôi chồng tiếng khóc nỉ non.

Và:

Cái cò cái vạc cái nông

Sao mày dẫm lúa nhà ông hỡi cò

Không không tôi đứng trên bờ

Mẹ con cái vạc đổ thừa cho tôi

Chẳng tin ông bắt cả đôi

Mẹ con nhà nó còn ngồi ở kia.

Lại còn:

Cái cò đi đón cơn mưa

Tối tăm mờ mịt ai đưa cò về

Cò về thăm quán cùng quê

Thăm cha thăm mẹ cò về thăm anh.

Có thể bé đã ngủ nhưng tiếng hò ru vẫn tiếp:

Cái cò là cái cò ca

Bắt về làm thịt lấy ra ba phần

Miếng nạc thì để phần chồng

Miếng xương mẹ gặm miếng lòng phần con.

Tiếng hò vẫn chưa dứt:

Cái cò là cái cò quăm

Mày hay đánh vợ tối nằm với ai

Có đánh thì đánh sớm mai

Đừng đánh chặp tối chẳng ai cho nằm.

Câu này nối sang câu khác. Bé nghe quen rồi đâm ghiền! Có khi là tâm sự buồn, nghe như lời than thân trách phận:

Chàng ơi phụ thiếp làm chi

Thiếp là cơm nguội đỡ khi đói lòng

Đói lòng ăn nửa trái sim

Uống lưng bát nước đi tìm người thương.

Nhớ ai em những khóc thầm

Hai hàng nước mắt đầm đầm như mưa

Nhớ ai ra ngẩn vào ngơ

Nhớ ai ai nhớ bây giờ nhớ ai.

Chàng ơi xin chớ lo phiền

Tóc xe trăm ngọn em liền gỡ xong

Rối tơ em gỡ còn suôn

Rối đầu có lược, rối lòng có em.

Yêu nhau chả lấy được nhau

Con lợn bỏ đói, buồng cau bỏ già

Bao giờ sum họp một nhà

Con lợn lại béo, cau già lại ngon.

Gió đưa bụi chuối sau hè

Anh mê vợ bé bỏ bè con thơ

Con thơ tay ẵm tay bồng

Tay dắt mẹ chồng, đầu đội thúng bông.

Tay bưng dĩa muối chấm gừng

Gừng cay muối mặn xin đừng bỏ nhau.

Hết tâm sự buồn lại đến chuyện hiếu thảo:

Cây khô chưa dễ mọc chồi

Bác mẹ chưa dễ ở đời với ta

Non sông bao tuổi mà già

Bởi vì sương tuyết hoá ra bạc đầu.

Ngậm đắng nuốt cay thương thay lòng mẹ

Bên ướt mẹ nằm, bên ráo con lăn

Con ăn con ngủ mẹ đỡ băn khoăn

Khi con trở trời hơi gió, mẹ chẳng an tâm chút nào.

Khôn ngoan nhờ ấm cha ông

Làm nên phải nhớ tổ tông ông bà

Đạo con chớ có hững hờ

Phải đem hiếu kính mà thờ từ nghiêm.

Ăn chi ngon bằng cơm với cá

Ai thương bằng tình mẹ thương con

Bao giờ cá lý hoá long

Đền ơn cha mẹ ẵm bồng ngày xưa.

Nếu là chị ru em, đã có những câu phù hợp hơn:

Em tôi buồn ngủ buồn nghê

Buồn ăn cơm nếp, cháo kê, thịt gà,

Buồn ăn bánh đúc, bánh đa

Củ từ, khoai nướng cùng là cháo kê

Em tôi buồn ngủ buồn nghê

Con tằm đã chín, con dê đã muồi

Con tằm đã chín thì để lại nuôi

Con dê đã muồi thì để em ăn.

Chị thuộc nhiều bài ca dao dài hơn nên đem ra hò, những bài đại khái như:

Trèo lên cây bưởi hái hoa,

Bước xuống vườn cà hái nụ tầm xuân…

Thằng Bờm có cái quạt mo,

Phú ông xin đổi ba bò chín trâu…

Hôm qua tát nước đầu đình

Bỏ quên cái áo trên cành hoa sen…

Tiếng hò ru con, miền nào cũng có, nghe là biết ngay:

May mô may chút nữa em lầm

Khoai lang khô xắt lát em tưởng Cao ly sâm bên Tàu.

Thiếu chi rau mà ăn rau bát bát

Thiếu chi bạc mà tiêu bạc Đông dương?

Thiếu chi người thương mà thương người bảo vệ

Thiếu chi người tử tế mà em lại lấy Tây?

Dao vàng mà rọc trầu vàng

Đem têm cánh phượng gát ngang khay cừ

Ba bốn nơi tới nói không ừ

Quyết tâm đợi bạn bây chừ tới đây.

Vô Nam bộ thì nghe:

Ví dầu cầu ván đóng đinh

Cầu tre lắt lẻo gập ghềnh khó đi

Khó đi mẹ dắt con đi

Con đi trường học mẹ đi trường đời.

Ví dầu cá bống đánh đu

Tôm càng hát bội, cá thu cầm chầu

Ví dầu ví dầu ví dâu

Ví qua ví lại ví trâu vô chuồng.

Ví dầu ví dẫu ví dâu

Ví qua ví lại ví trâu vô rừng

Vô rừng bứt một sợi mây

Đem về thắt võng cho nàng đi buôn

Đi buôn không lỗ thì lời

Đi ra cho biết mặt trời mặt trăng.

Gió mùa thu mẹ ru con ngủ

Năm canh chầy thức đủ về năm

Hỡi chàng chàng ơi

Em nhớ tới chàng…

Rồi có khi chị ru những câu thiệt khó:

Thiên sanh nhơn hà nhơn vô lộc

Địa sanh thảo hà thảo vô căn

Một mình em đứng giữa lòng thuyền

Dưới nước trên trăng

Biết cùng ai trao duyên gởi phận

Cho bằng với thế gian.

Chị không cần ai có hiểu hay không:

Trời sinh người, người nào mà không có lộc,

Đất sinh cỏ, cỏ nào mà không có rễ

(ý nói ai cũng có phước riêng, lộc riêng của Trời cho)

Hơn không hơn cũng kiếm cho bằng,

có đâu thua bạn, bạn hòng cười chê.

Rồi chị hò tiếp:

Tiền tài như phấn thổ

Nhân nghĩa tựa thiên kim

Con le le mấy thuở chết chìm

Người thương ở bạc

Nỏ kiếm với tìm mần chi.

Câu hò mang ý nghĩa “ tiền bạc rồi sẽ như bụi đất, chỉ có tình nghĩa còn mãi với thời gian."

Ai kia xin đừng thắc mắc liệu những câu hò đó có ai nghe ai hiểu không. Có đấy: chính người ru, ru cho bé mà cũng ru cho chính mình!

Tiếng ru là tiếng tự tình của dân tộc, của quê hương, lúc nào nghe cũng thấy da diết. Không còn nghe tiếng ru thấy như mất đi cái gì quí giá lắm. Thôi, hoài niệm vẫn còn đấy.

Mai rồi con lớn khôn

Trên đường xa nắng gió

Lời ru là bóng mát

Lúc con lên núi thẳm

Lời ru cũng gập ghềnh

Khi con ra biển rộng

Lời ru thành mênh mông.

Đọc lại và chia sẻ với nhà thơ Xuân Quỳnh để yên lòng hơn vậy.

THÂN TRỌNG SƠN

( tháng 3 - 2023 ).

Thân mến
TQĐ