Các Bài Thơ Viết Trong Tù Của Thanh Tâm Tuyền Và Tô Thùy Yên

THƠ THANH TÂM TUYỀN
 
1. Bài không tựa đề

Mời các bạn đọc trích đoạn sau đây của văn họa sĩ Tạ Tỵ - viết trong hồi ký "Đáy địa ngục", chương IV- có ghi việc thi sĩ Thanh Tâm Tuyền tặng ông một bài thơ khi hai ông đang học "cải tạo" ở trại tù Yên Bái, Bắc Việt.
(Trích đoạn)

[ ... tôi qua buồng bên thăm Thanh Tâm Tuyền. Chúng tôi mới gặp nhau cách đây ít hôm, tuy ở sát vách. Trước đó, tôi nghe nói có Tuyền ở đây, không tìm ra, tuy đội tôi và đội Tuyền ngồi sát bên nhau. Từ ngày đi cải tạo, thân xác mỗi người đều đổi thay và áo quần lao động tơi tả, rách rưới, nhơ nhớp. Người nào cũng chụp mũ xuống gần nửa mặt để không muốn nhìn ai, và cũng chẳng muốn ai nhìn mình. Một buổi chúng tôi nhận ra nhau. Tuyền mở to mắt nhìn hỏi:
- Ông đó hả?
- Còn ông đó ư?
Chúng tôi cùng phá lên cười. Anh em xung quanh không hiểu gì, sững nhìn. Đội tôi bị gọi đi lao động. Tôi đứng lên, nói với Tuyền, mai sẽ ngồi đúng chỗ này để nói chuyện. Từ đó, chúng tôi mới đỡ cô đơn vì còn có nhau để tâm sự. Tuyền vốn ít nói, nhưng mỗi lời nói rất chắc, cũng như anh viết văn hay làm thơ. Tuyền dặn nhỏ tôi:
- Cậu ạ! đừng gọi biệt hiệu, sợ tụi nó biết, gọi mình là Tâm nhé!
Tôi cười dí dỏm:
- Cậu đánh giá tụi nó kém quá thế sao?
Tuyền vốn có bệnh trĩ, nên thường được nghỉ ở nhà làm việc nhẹ. Còn tôi, đã chán việc khai bệnh vì quá nhục nhã, nên thà lao động còn hơn, bởi vậy vấn đề gặp nhau cũng thất thường.
Sáng nay, tôi sang thăm Tuyền vì thấy cửa mở.
Vừa sang đến nơi, Tuyền đã cười khà khà:
- Chiều qua, nhớ cậu, làm được mấy câu thơ đây.
- Đâu, đọc lên nghe. Nhưng còn thuốc lào không?
- Để đi xin.
Tuyền định đi thì Trung, Đội Trưởng của Tuyền nhanh nhẹn đứng lên, đi xin thuốc giùm. Trung mang về một dúm thuốc “3 số 8” thơm phức. Tuyền nói với Trung
- Ông xin đâu hay thế?
- Ô thiếu gì, anh em mới nhận được quà mà!
Tôi vê thuốc cho vào nõ, châm lửa rít một hơi dài, thở khói xanh um, cả người bần thần ngây ngất vì đã lâu mới được điếu thuốc ngon. Tôi đưa điếu cho Tuyền. Nhồi thuốc xong, Tuyền cũng kéo hơi dài, thật dài nuốt luôn khói. Đôi mắt Tuyền lờ đờ như đắm chìm vào chuyến viễn mơ! Sau khi hả cơn say, Tuyền đọc:
Chờ cơm ôm bụng lép trên giường
Muốn sang thăm bạn cửa gài then
Chiều đổ cơn mưa, trời sập tối
Buông sách ngồi lên, ngó trống không!
Tôi nói với Tuyền:
- Đời chúng mình lúc này chẳng có gì để nhìn ngắm. Sau hơn hai năm bị đầy ải, miệng lưỡi đã tê mùi tân khổ, còn gì để ngóng đợi? Ba chữ “ngó trống không” nó cho tôi nhìn thấy hư vô, nhìn thấy cái cõi “Bất khả tư nghị” của Chân Như. Nó thâu tóm được biết bao nhiêu hình ảnh của kiếp sống phù du, công danh và sự nghiệp nào đó, mũ mãng cân đai nào đó, cũng chỉ là hư ảnh, có đúng vậy không cậu?] - Đáy địa ngục, Tạ Tỵ.

(Ngưng trích)
 
2. Bài thơ ngã trên núi
 
Đây cũng là bài thơ Thanh Tâm Tuyền làm trong "trại tù cải tạo" Yên Bái. Trong trại, làm thơ phải làm trong trí, nếu ghi ra giấy cán bộ phát hiện được thì sẽ bị cùm.
 

    Ngã trên núi Việt Hồng Yên Báy khi đi lấy nứa
     
    Tuột dốc té nhào trên hẻm núi
    Chết điếng toàn thân trong giây lâu
    Mưa rơi đều hạt mưa phơi phới
    Ngày đang tàn hiu quạnh rừng sâu
     
    Duỗi soải chân tay gối trên nứa
    Ngó trời nhá nhem nghe mưa mau
    Tưởng chừng thi thể ai thối rữa
    Hồn viển vông chẳng chút oán sầu
     
    Mưa giăng tấm lưới trắng dầy khít
    Làng xóm dưới núi ở phương nào?
    Gió lạnh tái tê bó liệm chặt
    Lả thiếp người quên bẵng sướt đau
     
    Ðầm mình trong hạnh ngộ ẩn mật
    Mắt hoen nhòa hứng giọt thiên thâu
    Dò dẫm lối về đêm tối mịt
    Sông xa núi thẳm quê nhà đâu?
                       (Yên Báy, 9-1979)
     

.............
 
Phụ lục:
 
Tiểu sử Thanh Tâm Tuyền
 
Thanh Tâm Tuyền sinh ngày 1/3/1936, tại Vinh, tên thật là Dzư Văn Tâm, bút hiệu khác: Đỗ Thạch Liên.
Năm 1952 (16 tuổi), dạy học tại trường Minh Tân (Hà Đông) và đăng những truyện ngắn đầu tiên trên tuần báo Thanh niên, Hà Nội. 1954, hoạt động trong Tổng hội sinh viên Hà Nội, cùng với Trần Thanh Hiệp, Nguyễn Sỹ Tế, Doãn Quốc Sỹ, chủ trương nguyệt san Lửa Việt. Vào Sàigòn, 1955, cùng các bạn làm làm tờ Dân Chủ mà Thanh Tâm Tuyền và Trần Thanh Hiệp phụ trách phần văn nghệ. Mai Thảo gửi đến đoản văn "Đêm giã từ Hà Nội".  Thanh Tâm Tuyền "kinh ngạc", mời tác giả đến toà soạn. Từ đó, "nhóm" có thêm Mai Thảo, chủ trương tuần báo Người Việt (tiền thân của tờ Sáng tạo), với sự cộng tác của Lữ Hồ, Ngọc Dũng, Duy Thanh, Quách Thoại. Tháng 10/1956, Sáng tạo ra đời. 1956 đến 1960, do Mai Thảo làm chủ bút. Hai mươi tuổi, Thanh Tâm Tuyền cho in cuốn sách đầu tay Tôi không còn cô độc (thơ, 1956), và năm sau Bếp lửa (văn, 1957), hai tác phẩm đánh dấu sự thay đổi diên mạo văn học, đến thời đó vẫn còn chịu ảnh hưởng nặng nề của lãng mạn tiền chiến. 1962, Thanh Tâm Tuyền nhập ngũ, 1966, giải ngũ, 1969, tái ngũ, ở trong quân đội cho đến 75. Sau 75, bị đi tù cải tạo. Tháng 4/1990, sang Hoa Kỳ theo diện HO, sống ở tiểu bang Minesota, giữ thái độ gần như ẩn dật, ông mất hồi 11giờ 30 ngày 23/3/2006 vì bệnh ung thư phổi. (Theo Thụy Khê)
 
Đây là một trong những bài thơ nổi tiếng của Thanh Tâm Tuyền:
 

    Lệ đá xanh
     
    tôi biết những người khóc lẻ loi
    không nguôi một phút
    những người khóc lệ không rơi ngoài tim mình
    em biết không
    lệ là những viên đá xanh
    tim rũ rượi
     
    đôi khi anh muốn tin
    ngoài đời chỉ còn trời sao là đáng kể
    mà bên những vì sao lấp lánh đôi mắt em
    đến ngày cuối
     
    đôi khi anh muốn tin
    ngoài đời thơm phức những trái cây của thượng đế
    mà bên những trái cây ngọt ngào đôi môi em
    nguồn sữa mật khởi đầu
     
    đôi khi anh muốn tin
    ngoài đời đầy cỏ hoa tinh khiết
    mà bên cỏ hoa quyến rũ cánh tay em
    vòng ân ái
     
    đôi khi anh muốn tin
    ôi những người khóc lẻ loi một mình
    đau đớn lệ là những viên đá xanh
    tim rũ rượi
    (Thanh Tâm Tuyền, Tôi không còn cô độc, 1956)
     

Bài thơ này đã được nhạc sĩ Cung Tiến phổ nhạc với tựa cùng tên và nhạc sĩ Phạm Đình Chương lấy 2 câu kết phổ nhạc thành bài hát Nửa hồn thương đau.
 
Viết về Thanh Tâm Tuyền
 
- Đặng Tiến viết về Thanh Tâm Tuyền
Thanh Tâm Tuyền phá vỡ cái vỏ ngữ âm của câu, hay bài thơ: loại trừ vần, không theo nhịp của ngôn ngữ, xáo trộn thanh điệu bằng trắc; muốn như thế, ông phải sắp xếp lại ý tưởng, hình ảnh, để làm mới ngôn ngữ. Thơ xưa đem tư tưởng ra «diễn ca», còn Thanh Tâm Tuyền tháo gỡ guồng máy ngôn ngữ ra từng bộ phận rồi lắp ghép lại thành những chức năng mới, trong văn bản mới.
…
Nhưng không có lũy tre, con đò, bờ dâu, nương sắn. Thơ Thanh Tâm Tuyền là thơ thành phố
Tuy nhiên cũng phải ghi nhận với ít nhiều tiếc rẻ là lối thơ Thanh Tâm Tuyền không có người thừa kế. Bản thân Thanh Tâm Tuyền về sau, trong tập Thơ “ở đâu xa cũng trở về” với những thể thơ truyền thống.
 
- Lê Hữu Khóa phỏng vấn Thanh Tâm Tuyền
 
Lời của Thanh Tâm Tuyền:
. Làm thơ trong trại tù cải tạo, cũng là trở về với thi ca truyền thống dân gian/ la poésie de tradition populaire.
. Tuy nhiên, trong tiếng Việt, người ta nói “làm thơ” chứ không ai nói “viết thơ”. Như vậy, người ta có thể làm thơ khắp nơi, trong bất cứ vị trí nào: khi đang đi, đứng, nằm, ngồi, khi tỉnh thức… Thi ca tới với bạn không hẹn trước, không định ngày, định giờ. Người ta không thể tìm vì không biết nó ở đâu. Chỉ còn là một công việc đơn giản: đón nhận và trao đổi với nó. Thơ đòi hỏi ở bạn một điều duy nhất: giữ cho được tiếng nói thuần khiết/ parole pure và sau đó tiếng nói ấy sẽ quyết định đời sống của chính nó.
. Trong lúc bạn “lao động vì mục tiêu cách mạng”, thơ tới với bạn. Bất ngờ, giữa cánh đồng, giữa rừng rậm… Thơ tới, thơ bắt bạn dừng lại. Bạn bắt đầu thấy bầu trời và rồi quên đi những cử động máy móc. Thơ sớm đưa bạn tới một trạng thái nội tâm thanh tịnh. Sự tự-hiện-sinh/ autoexistence ấy đem tới niềm vui. Bởi vì khi thi ca buông anh ra, anh trở lại cuộc sống mà anh đã dám chối bỏ. Anh thấy cuộc sống này tự chuyển đổi thành tiết điệu của các câu thơ. Chỉ làm việc với đôi cánh tay, trong khi đôi tai đuổi theo những tiết điệu, nhạc tính của bài thơ. Sự hoà điệu này đem lại cân bằng cần thiết giữa giới hạn lao động trong những động tác và ký ức đang tích luỹ/ stocke.
 
@. Ý kiến riêng tôi
 
Tôi chú ý 2 điều này:
– Làm thơ trong trại tù cải tạo, cũng là trở về với thi ca truyền thống dân gian/ la poésie de tradition populaire (Thanh Tâm Tuyền)
– Bản thân Thanh Tâm Tuyền về sau, trong tập Thơ “Ở đâu xa cũng trở về” đã trở về với những thể thơ truyền thống. (Đặng Tiến)
Sau khi ra khỏi “tù”, sang Mỹ sống, hình như Thanh Tâm Tuyền không có làm bài thơ nào gọi là “hiện đại” nữa. Theo tôi, chính những dòng thơ truyền thống nầy mới diễn tả đúng cảm xúc thật của tâm hồn, diễn tả đúng hồn thơ mà ông luận bàn trên.

THƠ TÔ THÙY YÊN
 
1. Bài thơ Tháng Chạp Buồn của Tô Thùy Yên
 
Mời các bạn đọc trích đoạn bài viết của nhà văn Phạm Tín An Ninh về Tô Thùy Yên và những bài thơ viết trong tù
(Trích đoạn)
[ ... Khi còn ngoài Bắc, có thời gian tôi đã từng ở chung trại tù với anh Đinh Thành Tiên (tên khai sanh của Tô Thùy Yên), nhưng khác đội, lúc ấy chưa biết nhiều về anh và cũng chưa có dịp thân quen anh. Mãi đến tháng 9 năm 1981, chuyển vào Nam, đến Trại Z- 30 C Hàm Tân, anh và tôi được “biên chế” ở cùng một đội, và nắm gần nhau trong gần hai năm, cho đến khi tôi ra tù...
Nằm bên cạnh anh Tô Thùy Yên, nên tôi thường được anh đọc cho nghe những đoạn thơ anh ứng khẩu hay sáng tác. Anh có thói quen làm bài thơ nào cũng dài. Bất cứ lúc nào, ngay cả khi đang phải lao động, anh thì thầm ứng khẩu một vài câu hay vài đoạn, đến tối nằm đọc lại, ghi vào tờ giấy nhỏ để sau đó ghép thành một bài dài. Có khi cả năm mới đủ một bài. Nghe anh thì thầm những câu thơ anh viết, thét rồi tôi thuộc lòng và còn nhớ hơn cả chính anh. Tôi dốt về thơ nhưng lại có tính mê thơ từ nhỏ. Vì vậy có nhiều khi anh quên, tôi có nhiệm vụ phải nhắc bài thơ đã đến đâu rồi, để anh tiếp tục. Anh làm thơ trong trí, lẩm bẩm một mình, đọc cho tôi nghe, rồi chép vội vào một mảnh giấy nhỏ, nhét ở đâu đó. Thỉnh thoảng anh nhờ tôi giữ hộ một số. Có lần anh bỏ vào cuốn tự điển Anh-Việt được gia đình thăm nuôi, ngụy trang bằng cái bìa của cuốn truyện “Thép Đã Tôi Thê Đấy”nên qua mắt được gã công an kiềm soát. Anh học Anh văn bằng cách say sưa đọc cuốn sách gối đầu giường của người cộng sản, tác phẩm nổi tiếng của văn hào Nga Nikolai A. Ostrovsky, nhưng kỳ thực, chỉ có cài bìa, còn cả phần ruột là cuốn tự đỉển Anh – Việt của tác giả Nguyễn Văn Khôn. Có một lần, không may, bất ngờ cả trại bị khám xét “đột xuất”. Các tù nhân có lệnh mang theo tất cả tư trang ra ngoài sân để chuyển trại. Một tên công an lục lọi đủ mọi thứ, khám phá cuốn sách mang tên “Thép đã tôi thế đấy” lại là cuốn sách toàn chữ của “đế quốc Mỹ”, và trong cuốn sách còn có cả mấy mẩu giấy có vài câu thơ “phản động” nên anh bị cùm hơn hai tuần. Cuốn sách và mấy bài thơ, tất nhiên bị tịch thu.
Trong những bài thơ anh viết, bài mà tôi thuộc lòng và thích nhất đó là bài “Tháng Chạp Buồn”. Anh viết mấy đoạn đầu của bài thơ này vào giữa tháng Chạp năm 1981, mãi đến tháng Chạp năm 1982 anh mới viết xong mấy đoạn cuối (tức là khi đã ở tù hơn tám năm, nhưng sau này có bài được viết là chín năm). Anh đọc và giải thích từng câu, từng đoạn trong bài thơ cho tôi nghe. Có những câu tôi rất tâm đắc, như:“Tám năm áo rách bao nhiêu lượt, con vá chồng lên những nỗi niềm”, nhưng cũng có đôi câu tôi dốt nên không hiểu,  như “Cha mẹ già như trúc trổ bông”, nhờ anh giải thích tôi mới biết khi trúc trổ bông là trúc sắp chết. Tôi nể phục sự hiểu biết, tài làm thơ của anh và rất cảm động khi đọc bài thơ anh viết, bởi câu nào cũng mang đầy tâm trạng của anh mà cũng của chính tôi và những người bạn tù khác nữa. Anh bảo viết bài thơ này tặng tôi. Và anh tặng thật. Anh viết vào một mảnh giấy được xếp thật nhỏ với chữ cũng thật nhỏ đầy kín cả hai mặt. Chữ anh viết khá đẹp. Mảnh giấy xếp nhỏ có thể kẹp giữa hai ngón tay. Khi nghe báo tin tôi được ra tù, anh mừng cho tôi, nhưng tôi cũng nhận ra nét thoáng buồn trong mắt anh, vì từ nay sẽ mất thằng bạn tù anh xem như thằng em thân thiết, từng lắng nghe và thuộc những bài thơ mang cả nỗi lòng anh. Biết tôi đã thuộc nằm lòng, anh vẫn bảo cố giấu mảnh giấy có chép bài thơ mang về làm kỷ niệm, vì khá dài nên cũng chóng quên. Nhưng khi lên ban chỉ huy trại xếp hàng chờ lãnh tấm giấy ra trại, thấy mấy anh bạn tù phía trước bị khám xét quá kỹ quá, tôi nhát gan, vội bỏ mảnh giấy vào miệng nhai nát rồi nuốt vào cái dạ dày đang đói. Khi về đến nhà, tôi liền ngồi viết lại cả bài thơ và đưa cho vợ tôi đọc. Nàng rơm rớm nước mắt.
Khi biết tin anh đến Mỹ, tôi đang định cư ở NaUy, nên nhờ cô con gái lớn đang sang học ở Cali liên lạc tìm thăm anh. Anh vui lắm. Từ đó anh em thường liên lạc thăm nhau. Tôi chép lại bài thơ “Tháng Chạp Buồn” gởi cho anh, vì anh cho biết đã không còn nhớ chính xác một vài câu “nguyên tác” trong đó.
 

    Tháng Chạp Buồn
     
    Tết này con vẫn chưa về được
    Chân mỏi còn lê nặng kiếp tù
    Con nghĩ mà đau muôn nỗi nhớ
    Tám năm lòng bạc những thiên thu
     
    Tám năm những tưởng là vô tận
    Rồi cũng qua như tiếng rụng rời …
    Thương nhớ nghe chừng sông biển cạn
    Nghe chừng gãy những cánh chim bay
     
    Con đi đã mấy miền Nam Bắc
    Ðâu cũng thì đau đớn giống nòi
    Con khóc hồn tan thành nước mắt
    Lâu rồi trời đất hết ban mai
    .
    Tuổi con đã quá thời nghi hoặc
    Sao vẫn như người đi giữa đêm
    Tám năm áo rách bao nhiêu lượt
    Con vá chồng lên những nỗi niềm
     
    Con nhớ cội mai già trước ngõ
    Xuân này có gắng gượng ra hoa
    Xót xa thế, thiết tha là thế
    Ðời mất đi từng mảng thịt da
     
    Căn nhà đã có thời gian ngụ
    Bụi mọt rơi và ngọn gió qua
    Thăm thẳm nghìn đêm chong mắt đợi
    Ai trầm luân đó đã về chưa?
     
    Con nhớ khu vườn sau vắng lạnh
    Mỗi cây làm chứng một thâm tình
    Quây quần bên mẹ cha buồn bã
    Như một phần con đứng lặng thinh
     
    Tám năm con thức ngàn đêm trắng
    Mơ sáng ngày mai đời đổi thay
    Con nắm tay mình trong bóng tối
    Hiểu rằng sống được cũng là may
     
    Tám năm con giấu trong tâm tưởng
    Thanh kiếm giang hồ thuở thiếu niên
    Mà đợi ngày mai trời trở giấc
    Ðem thân làm trận lốc kinh thiên
     
    Tết này con vẫn chưa về được
    Sông núi còn ngăn những tấm lòng
    Nên đành lấy nhớ thương mừng tuổi
    Cha mẹ già như trúc trổ bông
     
    * * *
     
    Tết này anh vẫn chưa về được
    Chắc hẳn em buồn như cỏ thu
    Ngọn gió mùa xưa hiu hắt thổi
    Dòng đời nghe lạnh nỗi thờ ơ
     
    Tám năm hiu quạnh vang mòn mỏi
    Những tiếng vang từ mỗi nhịp tim
    Những tiếng vang sâu từ cõi chết
    Qua ngàn lớp cửa nặng nề im
     
    Con sông nước chảy đôi miền nhớ
    Biền biệt trôi, ngày một một xa
    Còn gọi nhau qua từng giấc mộng
    Bàng hoàng như một cánh chim sa
     
    Trong ấy mùa xuân có đến không?
    Mùa xuân hoa nở má em hồng
    Mùa xuân áo mới như hy vọng
    Nắng mật ngời lên ánh mắt trong
     
    Ở đây có lẽ xuân không đến
    Rừng núi chưa tan giấc não nề
    Thương nhớ tràn như con lũ máu
    Lòng anh đã vỡ những con đê
     
    Lòng anh đau nỗi quê hương mất
    Ðời bỏ đi chưa hả nhục nhằn
    Có chết cũng thành ma vất vưởng
    Ðêm về thương khóc nhớ quê hương
     
    Anh nhớ con đường em vẫn đi
    Cỏ hoa bối rối gọi nhau về
    Thời gian có ngủ mê từ đó
    Nhan sắc bây giờ có ủ ê?
     
    Anh nhớ bao điều tưởng đã quên
    Tình xưa như nước chảy trăm miền
    Tình xưa như hạt cây khô rụng
    Từ những mùa xa lá phủ lên
     
    Anh nhớ làm sao mà chẳng nhớ
    Căn nhà ấm tiếng nói thân thương
    Căn nhà như giấc chiêm bao biếc
    Có ánh trăng và hương dạ lan
     
    Làm sao em chẳng buồn cho được
    Tám độ mai rơi hết mộng vàng
    Mái tóc ủ thời con gái cũ
    Bây giờ e cũng đã phai hương
     
    Tết này anh vẫn chưa về được
    Lau sậy già thêm một tuổi xuân
    Còn nhớ thương ai miền gió cát
    Bao giờ mới dứt được trầm luân!
     
    * * *
     
    Tết này cha vẫn chưa về được
    Chắc hẳn con buồn cạn tuổi thơ
    Từ buổi cha đi, nhà tróc nóc
    Tuổi thơ thôi cũng nhuốm bơ phờ
     
    Từ buổi cha đi đời lặng lẽ
    Mắt nai héo đỏ nỗi mong chờ
    Mỗi lần có khách đi vào ngõ
    Con bỏ vui đùa đứng ngẩn ngơ
     
    Con sáo trong lòng con đã chết
    Bé ơi sao bé mãi đi tìm
    Con kêu lạc giọng ơi… ơi… sáo
    Rồi khóc trong chiều muộn nhá nhem
     
    Tám năm mưa gió qua rền rĩ
    Chim nhỏ không còn vui líu lo
    Ngơ ngác tuổi thơ người lớn sớm
    Nhìn đâu cũng chỉ thấy bơ vơ
     
    Ðã tám năm rồi con bỏ học
    Cuộc đời như một bát cơm thiu
    Mỗi lần có phải qua trường cũ
    Con bước nhanh vì sợ bạn kêu
     
    Lần hồi rau cháo mẹ nuôi con
    Con lớn lên theo vạn nỗi buồn
    Mơ ước ngày sau làm tráng sĩ
    Ðem thân vào những chốn đau thương
     
    Ngày sau con dựng ngôi nhà lớn
    Trồng lại tình thương dọc nẻo đời
    Tạc lại con người khôi việt đẹp
    Làm nên thế giới mới tinh khôi
     
    Cha thương con biết bao mà kể
    Ôi mắt nhung reo ánh nỗi niềm
    Mái tóc tơ hồng hương nắng hạ
    Tuổi thơ mùi sách mới lâng lâng
     
    Xa con cha thấy buồn vô hạn
    Như mất thêm lần nữa tuổi thơ
    Cha tiếc không cùng con sống lại
    Ngày vui cha vẫn giấu trong mơ
     
    Ôi cánh diều băng mùa hạ cũ
    Xương tàn còn đọng ngọn tre cao
    Ðến nay trời nổi bao lần gió
    Con tưởng oan hồn vật vã đau
     
    Tết này cha vẫn chưa về được
    Ðành hẹn cùng con tết khác thôi
    Con nhớ để dành cây pháo cũ
    Ðể dành một chút tuổi thơ vui.
     
                              Tô Thùy Yên
     

Sau này, bài thơ ‘Ta Về’, anh viết khi ra tù, đã trở thành một tuyệt tác, đưa tên tuổi anh lên tột đỉnh thi ca. Bài thơ mà gần như người Việt khắp thế giới đều biết đến, ngay một vài tờ báo văn nghệ trong nước cũng đã đăng tải, bình phẩm và ngợi ca. Bài thơ rất dài, nhưng nhiều người thuộc nằm lòng, chỉ cần nhắc đến một vài chữ, như “cám ơn hoa đã vì ta nở”… là biết ngay đến Tô Thùy Yên. Nhưng với tôi, bài thơ “Tháng Chạp Buồn” lại gây cho tôi nhiều xúc động hơn, không chỉ nó mang nhiều tâm trạng của “tám năm áo rách bao nhiêu lượt/ tôi vá chồng lên những nỗi niềm” mà còn gợi lại nhiều kỷ niệm gắn bó giữa anh Tô Thùy Yên và cá nhân tôi trong những năm tù ngục] - [Tô Thùy Yên và những bài thơ viết trong tù, Phạm Tín An Ninh]
(Ngưng trích)
 
.................
 
Phụ lục:
 
Tiểu sử Tô Thuỳ Yên
Tô Thùy Yên tên thật là Đinh Thành Tiên, sinh năm 1938 tại Gia Định. Bắt đầu có thơ đăng trên tạp chí Sảng Tạo từ năm 1956, rồi sau đó trên các tạp chi Hiện Đại, Thế Kỳ Hai Mươi, Văn... Ngoài thơ, còn viết truyện ngắn, và dịch sách ngoại quốc. Có lúc chủ trương cơ sở xuất bản Kẻ Sĩ in lại nhạc tiền chiến và những tác phẩm Thanh Tâm Tuyền, Thụy Vũ, và dịch phẩm André Malraux. Vào lính làm đến chức Thiếu tá Trưởng phòng Thông tin Ấn họa Cục Chiến tranh Chính trị. Sau 75, bị bắt đi tập trung cải tạo mười ba năm ở trại Bắc Thái miền Bắc, lao động đập đá, sau chuyển về trại Hàm Tân, Phan Thiết, ngày ngày gánh phân. Được thả về khoảng năm 87-88. Đầu năm 1989 cắt cườm tay tự vận, nhưng được cứu thoát. Cuối năm 1990, lại bị bắt ở Saigon. Một năm sau được thả nhưng sống trong tinh trạng quản thúc. Năm 1993 cùng gia đình sang Hoa Kỳ theo diện cựu tù nhân chính trị.
 
Tô Thuỳ Yên, Mai Thảo, Thanh Tâm Tuyền, cùng với các hoạ sĩ Duy Thanh, Ngọc Dũng, là những người nòng cốt của nhóm Sáng Tạo, một nhóm sáng tác đã từng được biết đến với phong trào khai sinh “Thơ tự do” trên văn đàn miền Nam vào thập niên 60.

Viết về Tô Thuỳ Yên
 
- Thi Vũ nhận xét về thơ Tô Thuỳ Yên:
“Ngôn ngữ thơ Tô Thuỳ Yên mới và linh diệu. Tiết điệu thơ mạnh và hùng. Người đọc như kẻ trôi bè trên dòng nước xiết. Càng về sau, thơ Yên toàn bích như rừng, như đá núi dựng sững qua khắp dãy mùa trời. Khác với sự toàn bích đẽo gọt của ngọc trên món nữ trang.
Tô Thùy Yên và Thanh Tâm Tuyền là hai nhà thơ lớn khởi lên từ giữa thập niên 50. Lớn trong nghĩa tân kỳ, trí tuệ và khai phá. Họ, muốn làm mới thơ, với nỗ lực đánh đổ một quá khứ còn mê hoặc làm chậm chân người đương thời : dòng thơ văn tiền chiến. Từ điểm khởi ấy, từ chung chịu ảnh hưởng thi ca Tây phương, đặc biệt thi ca Pháp, hai người dựng lên cõi thơ mình bằng những đường lối riêng. Càng về sau, thơ Tô Thùy Yên càng ngát lộng đông phương."
(Trích Bốn Mươi Năm Thơ Việt Nam 1945-1985» – Thi Vũ)
 
- Nguyễn Hưng Quốc nhận xét về thơ Tô Thuỳ Yên:
“Tô Thuỳ Yên đi tìm cái nghĩa của thiên nhiên và qua đó của sự sống chứ không phải đi tìm cái đẹp, càng không phải đi tìm sự đồng cảm. Tô Thuỳ Yên đến với thiên nhiên để tra vấn, để “mò đoán nghĩa dòng hư tự / mòn nét trong thiên địa”... Thơ Tô Thuỳ Yên, nói như Võ Phiến là “một dấu hỏi khổng lồ nêu lên trước cái bí ẩn muôn đời của vũ trụ” (Võ Phiến, Thơ miền Nam, tập 1), hay nói cách khác, như một lời thơ của chính ông, đẹp tuyệt vời: một “tiếng kêu réo đuối trong thăm thẳm”.”
 
- Nguyễn Ngọc Tuấn nhận xét về thơ Tô Thuỳ Yên:
“Thơ Tô Thuỳ Yên là sự kết hợp hoàn chỉnh và đẹp đẽ giữa hai yếu tố mà giới phê bình lý luận văn học tại Việt Nam thường nói đến: tính dân tộc và tính hiện đại. Có thể dễ dàng tìm thấy trong thơ Tô Thuỳ Yên vô số những dấu vết của truyền thống bên cạnh vô số những điểm cách tân độc đáo: cả hai hài hoà với nhau làm cho thơ ông, ở những bài thành công nhất, có cái hoàn hảo của những tác phẩm cổ điển.” (Thi Viện)
 
Đây là một trong những bài thơ nổi tiếng của Tô Thuỳ Yên:
 

    Nhớ có lần, trên Bắc khuya, nghe một lão đàn hát
    (Tặng Đinh Kinh Hiệt)
     
    Ông lão khô quắt như thanh đước
    Đàn hát mưu sinh bến Bắc đêm
    Cổ vương oan khuất, tay u hồn
    Miết dây, xé giọng, khóc nhân thế...
    Âm bóng xưa về quanh chiếu manh
    Trăng thiếp, sao mê, sông ráo gió
    Buồn lan sóng nối, tản không tan
    Tiếng lên, tiếng hạc, nỗi trong đục
    Cổ bản đưa: Từ phu tướng đi...
    Mòn mỏi, thành Nam, nghĩa sĩ tận
    Kèn chiều tiếng lạ quặn trời quê
     
    Pháp trường úng máu, khí xung uất
    Ngần ấy năm còn nghe rợn thiêng
    Biệt đảo, mùa mùa gió chướng nổi
    Bè thả về không tới đất liền
    Bao phen nước cũ thay danh hiệu
    Mưa nắng bay lần hơi hướm quen
    Trăng chết đồng xa, buổi mạt pháp
    Áo đạo chìm cây cỏ cấm sơn
    Làng đã cháy, im lìm bất trắc...
    Người nhớ người mà cũng sợ người
    Trời ơi, những xác thây la liệt
    Con ai, chồng ai, anh em ai?
     
    Mùa nước nổi qua mùa nước giựt
    Đốt tay nào Thân Dậu niên lai?
    Em về giồng dưới, qua bưng gió
    Dạ bời bời nỗi sậy, niềm mây...
    Người còn, trời đất còn chan chứa
    Ghe thương hồ khẳm điệu huê tình
    Sông bảy ngã, thương, còn gặp lại
    Muối mặn, gừng cay, trắng tóc xanh...
    Chỉ cho con chỗ đời xưa sụp
    Cồn mới thành, con tự nhận ra
    Nước chảy, đừng chờ khi xế bóng
    Hối không làm việc nghĩa trôi qua...
     
    Ông lão khô quắt như thanh đước
    Cổ vương oan khuất, tay u hồn...
    Tình ý theo người đi một đỗi
    Một đỗi, dài hơn bốn chục năm
                                      (11.1999)
     

LỜI KẾT
 
Rất mong qua bài viết tổng hợp này, các bạn sẽ hiểu thêm vài điều lý thú về hai thi sĩ nổi tiếng của nền văn học Miền Nam Việt Nam trước 1975: Thanh Tâm Tuyền và Tô Thùy Yên.
 
                                                                                     Nguyên Lạc