Thật thì chưa một lần tôi kể lại câu chuyện này, cho đến khi được yêu cầu viết về ngôi trường trong trí nhớ. Tôi sẽ không nhắc đến những ngôi trường bề thế tiếng tăm ở cố đô Huế một thời mà tôi đã từng trải qua như trường tiểu học Trần Quốc Toản, trường trung học Kỷ Thuật Huế, trường Quốc Học, bởi những nơi này ai mà chẳng biết, tự nó đã nổi tiếng từ lâu và cho đến nay vẫn còn "trơ gan cùng tuế nguyệt".

Tôi cũng không nhắc đến ngôi trường trung học Nguyễn Hoàng, nơi mà tôi từng là môn sinh một thời, dù nay không còn tên cũ vì lý do hiềm khích lịch sử, mặc dầu nó vẫn còn được nhắc nhở bởi nhiều người qua nhiều thế hệ trong sự thương tiếc nhớ nhung.

Thay vào đó tôi sẽ nói về một ngôi trường lạ lùng, không có tên, rất ít người biết đến, hoặc có biết chăng nữa thì cho đến nay người mất đã mang đi, ngưới còn chắc gì đã nhớ, đó là những gì tôi sắp kể ra đây.

Ngôi trường đầu đời của tôi thật là khó tả, gọi đó là ngôi trường ư - không phải - đó là cái trại, cái chái ư, cũng không đúng, chẳng có tên gì cho nó cả, thôi thì tạm gọi là ngôi trường đi, vì dù hình trạng như thế nào chăng nữa , nhưng nơi ấy lại dành cho một lũ trẻ con lớn bé không cùng trang lứa, nam và nữ quây quần để tập tò học chữ Việt, một người phụ trách duy nhất, vừa là hiệu trưởng, vừa là thầy giáo tất cả các lớp, vừa là thư ký, thu ngân viên - nói là thu ngân viên cho nó văn vẽ chứ thực ra cái gì cũng thu : tiền, gạo…. người chưa trả thì ghi nợ - và … kiêm nhiệm hết. Đó là những cái lạ nên tôi mới cà kê kể lể lòng vòng ra đây, cho nên dù có lẩm cẩm thì đây là một điều lạ bất ngờ may ra biết đâu người đọc đỡ nhàm chán.

Trong hoàn cảnh quê hương ta vào thời ấy, chắc chắn có rất nhiều nơi, nhiều người cở ngang hoặc lớn hơn trang lứa với tôi từng trải qua cảnh học hành kiểu ăn bòn chữ nghĩa như thế, nhưng mấy ai có thì giờ ngồi ghi lại một chút hoài niệm thuở cơ hàn, dù về sau một số ra chốn thị thành, tiếp tục học hành hiển đạt thành danh, số còn lại cũng có vốn liếng ăn học để thi thố với đời.

Cho đến ngày nay, qua bao nhiểu nhương loạn ly phân hóa, số người này còn lại không nhiều, đa phần đã già cả, họ chỉ còn giữ được lại lờ mờ trong tiềm thức. Một số ít lớp trẻ hơn, khi ra nước ngoài lại phải vật lộn với cuộc sống cơm áo gạo tiền, những chuyện xa xưa dần dần đi vào quên lãng, dĩ vãng tàn phai, mái trường không tên tan vào cát bụi, thì thôi xin nhắc lại một lần gọi là chiêu niệm đống tro tàn dĩ vãng!

Từ nhà tôi đi đến trường khá xa, tất nhiên là đi bộ, muốn nhanh không thể đi đường ngay ngõ thẳng, mà phải đi đường tắt sau làng. Vùng tôi làng kề làng, trước làng là ruộng lúa, sau làng là rú và nương khoai toàn đất cát.

Vì học trò không cùng trang lứa, trình độ khác nhau, đến từ cả vùng của một số làng kế cận, nên khó mà nhớ được nhiều,  trong số này về sau, khi tôi có thời gian trở lại Quảng Trị học trường trung học Nguyễn Hoàng, vài người học ngang năm với tôi nhưng khác lớp.

Thầy giáo duy nhất là anh Kỹ, người mực thước da bánh mật, còn rất trẻ nhưng dáng dấp đạo mạo, nói năng nhỏ nhẹ thân thiện, anh luôn gọn gàng trong bộ đồ màu nâu, trên tay thường có cái xách với vài cuốn tập. Chúng tôi không gọi là thầy Kỹ mà chỉ gọi anh Kỹ.

Anh Kỹ cũng là vị thầy đầu đời của tôi, tuy gần gũi với anh rất ít, sau này dù ở Huế hay về Quảng Trị, tôi đã được ngồì để nghe những vị thầy nổi tiếng khả kính giảng bài, thì hình ảnh anh Kỹ vẫn còn giử trong tôi như thuở nào dưới mái lá vách phên ấy.

Trường không có trống, không có kẽng, giờ giấc được truyền đạt bằng miệng, vào thời buổi ấy mấy ai có đồng hồ đeo tay, tất cả hầu như xài đồng hồ mặt trời, nghĩa là muốn biết trưa chiều hay tối, cứ ngẫng mặt lên trời mà ước tính, những ngày trời u ám hoặc mưa gió thì chỉ có đoán chừng.

Trong giờ học, ngồi thành từng nhóm theo trình độ, không có bảng đen và phấn trắng, tất cả đều viết lên giấy chuyền tay nhau mà chép, tôi không hề biết đến sổ điểm, bảng vị thứ đừng nói chi đến bảng danh dự như sau này, cứ tưởng tượng đi, trong điều kiện khó khăn như thế mà vẫn học, cuộc sống đơn sơ của những đứa trẻ thôn dã, từ tấm bé chỉ quanh quẩn với những chú dế trong đám cỏ khô ngoài đồng mùa nước cạn, hay với màng bọt sủi cá thia thia dưới khóm lúa đang trổ đồng đồng, hoặc đi theo người lớn vung cần câu trong mấy cái ao đìa phất phơ hoa bèo có cánh lục bình tím nhạt. Bây giờ được tụ tập học hành chơi đùa đông đảo với nhau cũng là thú vị quá rồi, nào là đuổi bắt, trốn tìm, đánh căng, đạp mạng…trên bãi cát cạnh lùm cây.

Tuổi thơ nơi miền thôn dã đi qua với bao kỷ niệm trong cuộc sống lam lũ xứ nghèo, ra đời lưu lạc đó đây, tôi vẫn mang theo như hành trang lưu niệm ghi lại trong lòng, không thể thiếu hình dáng anh Kỹ và mái trường nắng soi mưa dột, núp bóng dưới lùm cây.

Cả hai xóm nhà nơi tôi ở, có ba ” đồng môn” với nhau dưới “ngôi trường trong trí nhớ” ấy thì nay hai người đã ra người thiên cổ, nếu tính chung số còn hiện diện trên cõi đời này đếm không đủ trên đầu bàn tay lại còn lưu lạc mười phương tứ hướng, lấy ai để hàn huyên chuyện xưa tích cũ, nhắc lại những buổi đến trường chỉ chạy chứ không đi, vì đi chậm cát nóng bỏng chân. Những lần trèo cây hái bứa, trái chín thì ăn, trái hườm thì đào cát dấu, ngày sau trở lại đào lên “xơi” tiếp, những lần ngăn mương tát cá, tắm khe , ngồi ngẩm nghĩ, hồi ấy mới tí teo sao mà khôn lanh đến như vậy.

Tất cả đó là dấu tích về một mái trường đầu đời của tôi, vẫn là những kỷ niệm nhớ hoài, dù mộc mạc quê mùa nhưng là hình ảnh tuổi thơ một thời để nhớ, sau này mặc dù được đi học đàng hoàng trong những ngôi trường lớn nơi thị thành, tôi không thể nào tìm lại không khí những ngày trong tổ ấm gia đình thuở thời kham khổ, cho nên nhắc lại Thanh Tịnh với “ …mẹ tôi âu yếm nắm lấy tay tôi đi trên con đường làng dài và hẹp…” đoạn văn êm đềm đầy xúc cảm đó với tôi là tuyệt vời, rất thích thú nhưng đó là những hình ảnh cho tôi thưởng lãm vay mượn của người khác, cho nên dù mê say với cái hay nhưng cũng cảm nhận sự thấm thía đắng cay cho riêng mình.

Ngôi trường trong trí nhớ của tôi chỉ cất lên một lần rồi âm thầm đi vào dĩ vãng, tôi đoan chắc số môn sinh người mất đã nhiều, kẻ còn lại rất ít, nhưng người còn nhớ đến nó lại càng ít hơn. Sau thời lửa đạn qua đi khá lâu tôi có dịp trở về chốn cũ, thử đi ngang qua đập nước nơi mái trường tranh lá ngày xưa, vẫn còn lùm cây và bãi cát.

Đó là một buổi xế chiều cuối mùa Đông, nhưng trời quang mây tạnh sau một chuổi ngày dài mưa gió lạnh lùng. Đứng gần một vũng nước khá lớn trên mảnh đất có vài chòm hoa cỏ dại lơ thơ, màu sắc hài hòa, bầu trời trong xanh phản chiếu dưới lòng nước trong với những con cá bạc uốn mình, một loài chim rất quen cất tiếng hót lên từ lùm cây, trong cái bình an ấy tôi miên man nghỉ đến những ngày tháng xa xưa ở nơi này, nghĩ về anh Kỹ, bây giờ ở đâu, chắc đã an nghỉ phận đời, cảnh cũ mang máng như xưa, mái lá vách phên đã hòa vào trong cát bụi, người xưa còn mất những ai, bây giờ ghi lại đây đôi dòng hoài niệm, có ai đó còn nhớ những ngày tháng xa xưa ấy không.

2008