Uống trà là nhu cầu không thể thiếu được trong cuộc sống hàng ngày, là thú chơi tao nhã của nhiều người Việt. “Đồ uống trà không gì tuyệt diệu bằng ấm tử sa”, nghe lời nhà nho Lý Ngư, người đời Minh, Trung Quốc, ca ngợi nên ngày ngày có biết bao người kỳ công đi kiếm cho được những chiếc ấm, chén tử sa độc đáo để mang về thưởng trà.

Vua chúa quan lại thời phong kiến xưa để thỏa mãn thú chơi tao nhã của mình, nên mỗi đoàn đi sứ Trung Hoa đều lĩnh nhiệm vụ đến các lò gốm ở Cảnh Đức trấn, tỉnh Giang Tây để ký kiểu đồ gốm sứ mang về thờ phụng, trưng bày, sử dụng. Nay, những người sành trà cũng có thú ký kiểu trà cụ ở những lò gốm Nghi Hưng.

Hồn Việt trên trà cụ Nghi Hưng

Một sớm lang thang trên trung tâm thương mại Vincom (số 72, đường Lê Thánh Tôn, phường Bến Nghé, quận 1, TPHCM), tôi ồ lên khi thấy trên thành, nắp, quai, vòi của những chiếc ấm tử sa được khắc thư pháp chữ Việt, ấn, triện bằng tiếng Việt, danh lam thắng cảnh đất Việt. Tần ngần ngắm, tỉ tê hỏi, tôi hớn hở khám phá ra một dòng sản phẩm trà cụ được phả hồn Việt.

Để ghi nhớ kỷ niệm tìm được giống trà Vân ở xã đảo Quan Lạn, huyện Vân Đồn, tỉnh Quảng Ninh, tôi đặt một chiếc ấm độc ẩm có khắc phong cảnh một cây trà cô độc, nhỏ nhoi ngạo nghễ vươn lên trên đỉnh núi Vân mịt mờ mây phủ. Đưa tấm ảnh, nêu yêu cầu rồi tôi thảnh thơi ngồi thưởng trà. Hết tuần trà, vừa hay họa sĩ Xuân Huy xong bức ký họa bút sắt. “Thêm chút sương trời khí núi, thân, cành thêm gân guốc, lá to hơn để đúng chất của giống trà dại mọc hoang…”, kẻ nói, người phẩy tay bút, thêm một tuần trà nữa thì bức tranh hoàn thành. Tuần tới, nó sẽ theo chân anh Nguyễn Ngọc Tuấn, Giám đốc Công ty cổ phần 7P, sang Nghi Hưng (thành phố Vô Tích, tỉnh Sơn Đông, Trung Quốc) để rồi lại được các nghệ nhân lấy bút tre khắc lên thân chiếc ấm tử sa màu đỏ. Sáu tháng sau, tôi có thể ngồi ngắm trăng lan trên mặt sông Sài Gòn và khề khà pha trà Vân bằng chiếc ấm tử sa Nghi Hưng vẽ cảnh núi Vân, trà Vân của Quan Lạn…

“Đồ uống trà không gì tuyệt diệu bằng ấm tử sa”, tâm đắc với nhận xét của nhà nho Lý Ngư, người đời Minh, Trung Quốc nên anh Tuấn bắt đầu bén duyên với ấm tử sa từ năm 2003. Đầu tiên, anh sang Nghi Hưng mua ấm mang về nhà trưng bày, thưởng trà. Rồi bạn bè, người thân đến chơi, thấy đẹp nên hỏi mua, nhờ đặt hàng giúp, thế là anh thành nghề, nên nghiệp. Dăm ba tháng một lần anh sang lò của các nghệ nhân tiêu biểu nơi đất Nghi Hưng như: Hứa Học Quân, Vương Phúc Tân, Vạn Mai Thanh, Triệu Lệ Quyên, Ngô Tường Đại, Trần Thuận Tiên… chọn ấm, chén, khay, bàn, tượng người, muông thú rồi mang về chia sẻ niềm vui với những người cùng sở thích ở Sài thành. Năm 2010, khi VincomCenter khai trương, anh thuê gian hàng để mở rộng kinh doanh. Đến nay, anh đã thêm ba gian hàng nữa tại Parkson Hùng Vương, Maximark Cộng Hòa và số 491 D3, đường Nơ Trang Long, quận Bình Thạnh, TPHCM. Mỗi tháng, hệ thống cửa hàng của anh bán ước cả chục nghìn món trà cụ.

Non nước Việt Nam có biết bao kỳ quan, tại sao không tôn vinh chúng trên trà cụ. Ý tưởng lóe lên, năm 2010, anh bắt đầu ký kiểu ấm. Anh cho biết: “Tôi mời nhà thư họa Giang Phong viết thư pháp Việt những chữ như: tâm, phúc, lễ, tâm bình thế giới bình, trà nghệ…; thuê người khắc triện Việt phú quý thổ; mời họa sĩ Xuân Huy ký họa bút sắt tranh phong cảnh Việt Nam: vịnh Hạ Long, chùa Một Cột, tháp Rùa… rồi mang sang Nghi Hưng cho nghệ nhân khắc vào thành, đóng vào trôn ấm. Tháng 11 năm 2011, tôi bắt đầu ra mắt dòng sản phẩm này”. Hiện nay, người đam mê sưu tầm có thể bỏ ra từ 8 đến 10 triệu đồng và chờ đợi từ 6 đến 9 tháng để có một chiếc ấm độc.

“Nước Việt ta là cội nguồn xuất tích cây trà và uống trà trong dân gian cũng như trong cung đình đều thể hiện văn hóa ẩm thực độc đáo lâu đời của người Việt. Thú uống trà của các cụ từ xa xưa đã nâng tầm văn hóa Việt. Cũng uống trà, cũng dùng ấm đất tử sa Nghi Hưng nhưng không hề lẫn với văn hóa Trung Quốc. Để có được chén trà ngon, phải dùng cái ấm đất tốt - đó là sự lựa chọn thật tinh tế. Nhưng ta không chỉ biết dùng ấm đất tử sa tốt mà còn đặt những người thợ giỏi tại Nghi Hưng làm những cái ấm khắc thơ nôm, họa cảnh nước Việt. Đó là những chiếc ấm quý mang phong cách và hồn Việt”, anh Tuấn tâm đắc.

Nhưng chuyện ký kiểu trà cụ cũng mang đến cho anh Tuấn nhiều chuyện cười ra nước mắt. Chả là người Việt thích ấm màu xanh nhất, đất màu xanh cũng hiếm nên giá ấm xanh luôn đắt. (Người Trung Quốc còn phân biệt hai màu xanh: xanh cuối Minh (xanh nước biển) và xanh Mao Trạch Đông (xanh lá cây pha chút vàng), T.G.). Khi có người đặt làm ấm hình quả đào bằng đất màu xanh, anh Tuấn sang Nghi Hưng yêu cầu thì nghệ nhân từ chối thẳng thừng vì họ bảo như thế là trái với tự nhiên, đào chỉ có thể màu hồng hoặc vàng. Lại có người đặt khắc họa tiết hoa văn lên phía thành ấm quay ra ngoài, họ cũng từ chối. Vì theo nguyên tắc, khi cầm chiếc ấm bằng tay phải song song với người, phần họa tiết, chữ… phải luôn quay về phía trong để ta có thể thưởng ngoạn khi pha trà… Thú chơi là vậy, phải tinh tế, hiểu biết mới nên sành!

Nét văn hóa phương Đông

Anh Nguyễn Ngọc Tuấn, sinh năm 1968, thuộc thế hệ “chè chén”, thời mà các quán nước trà ven đường mọc lên rất nhiều tại thành phố Hà Nội. Lớn lên anh đã thấy quán nước chè xanh của cụ ngoại mở từ năm 1958 tại số 25, phố Nguyễn Du, trước cửa Tổng cục Bưu điện. Nước chè xanh của cụ được múc bằng chiếc gáo dừa nhỏ từ vò sành được ủ kỹ trong lớp vải bố gai bên ngoài là thùng gỗ nâu sậm theo thời gian. Bát nước chè xanh luôn có màu vàng sóng sánh như mật ong rất hấp dẫn người đang lúc khát. Cho tới chén trà mạn năm xu thời bao cấp cũng được cụ chu đáo chuẩn bị, chăm chút từng khâu: tuyển trà, chọn nước, lựa bình pha và hãm trà sao cho thật ngon, thật đậm đà. Quán trà này là một thời hội tụ “chè chén” của cán bộ Tổng cục Bưu điện và bà con lối phố. Nó đã chứng kiến nhiều đổi thay của thời cuộc.

Thế nhưng cách uống trà Tàu, uống trà thanh nhã theo kiểu Hà Nội xưa lại khác và anh chỉ được nghe kể lại khi uống trà trong gia đình. Rồi thú phong lưu của những nhân vật cụ Sáu, sư chùa Đồi Mai, cụ Ấm trong truyện ngắn Những chiếc ấm đất, Chén trà sương của nhà văn Nguyễn Tuân đã nhập vào anh. “Sớm được tiếp xúc với trà và cảm được cái thú uống trà nên tôi say mê luôn những chiếc ấm uống trà Tàu theo kiểu Hà Nội ngày xưa. Đó chính là ấm đất tử sa, là một bộ phận hợp thành văn hóa trà. Từ chỗ yêu thích, thêm một bước nữa là sưu tầm và trong quá trình sử dụng, tôi mới hiểu được thế nào là ấm đất tử sa chính hiệu, hiểu được một phần nào tính năng, thành phần cấu tạo của đất, độ hút nước, thông khí của chất đất, công dụng pha trà của ấm và cả kỹ thuật chế tác, phong cách trang trí, nghệ thuật của danh nhân, danh tác. Phong cách thưởng ngoạn ấm tử sa của tôi cũng hình thành dần. Thưởng ngoạn ấm tử sa vừa đơn giản mà vừa thâm thúy. Qua đó ta mới thấy được tài hoa của người thợ và nét đẹp tiềm ẩn của văn hóa phương Đông”, anh chia sẻ.

Cũng giống anh Tuấn, anh Hoàng Anh Sướng, chủ hiên trà Trường Xuân ở số 13, phố Ngô Tất Tố, phường Văn Miếu, quận Đống Đa, thành phố Hà Nội, cũng lấy ấm tử sa Nghi Hưng về bày bán ở không gian trà Việt của mình từ 5 năm nay. Ở thủ đô cũng xuất hiện những gian trưng bày và bán trà cụ làm bằng đất tử sa như Trà Gia Việt trên phố Hàng Bông, Long Trà ở phố Hàng Buồm…

Để phục vụ thú sưu tầm trà cụ tử sa của người Sài thành, ngoài bốn gian hàng với cả vạn món của anh Nguyễn Ngọc Tuấn, còn cả một con đường tử sa ở trung tâm thành phố Bảo Lộc, tỉnh Lâm Đồng. Những hãng trà: Tâm Châu, Phúc Nguyên, Trâm Anh… đều bám mặt đường Trần Phú để mở những cửa hàng giới thiệu và bán sản phẩm. Họ cũng nhập trà cụ tử sa từ Trung Quốc về để phục vụ nhu cầu của những người yêu thích chủ yếu từ TPHCM lên “ăn hàng”.

Theo khảo sát của chúng tôi, người Hà Nội uống trà nhiều hơn người TPHCM nhưng thị trường trà cụ tử sa ở Sài thành lại nhộn nhịp hơn hẳn. Ở TPHCM, những chiếc ấm có giá từ 5 đến 12 triệu đồng vẫn bán chạy. Có bộ ấm và bốn chiếc chén màu da chu vẽ rồng vờn mây, giá 30 triệu đồng, anh Nguyễn Ngọc Tuấn vừa nhập về đã có người hỏi. Nhưng ở Hà Nội, những loại có giá từ 400.000 đồng đến một, hai triệu đồng mới bán được. Anh Hoàng Đình, 36 tuổi, nhà ở quận Hà Đông, thành phố Hà Nội, rất mê trà. Cứ nghe ở đâu có người bán trà ngon là anh lùng mua bằng được. Thế nhưng, bộ ấm, chén dùng để uống trà của anh lại chỉ là loại sứ bình thường. Với anh, trà ngon không nệ đồ pha. Nhưng với anh Đoàn Văn ở quận Gò Vấp, TPHCM, thì “không chỉ để pha, uống trà, ấm, chén tử sa còn là một dấu tích văn hóa đáng để sưu tầm, thưởng ngoạn”. Còn tôi, cứ loanh quanh với tủ trà cụ tử sa cũng hết ngày!

Trà cụ tử sa không chỉ dùng để uống trà, mà còn là một sản phẩm văn hóa, là một trong bốn quốc bảo của Trung Quốc. Ảnh: Nguyễn Ngọc Tuấn

Không thể làm giả

Gần đây, có thông tin rằng vì nguyên liệu khan hiếm nên người ta đã làm giả ấm tử sa. Anh Nguyễn Ngọc Tuấn, người đi Nghi Hưng như đi chợ, bác bỏ. Anh cho biết: “Thành phố Nghi Hưng có con đường Tinh Sa, mỏ đất tử sa trắng ngay bên đường. Chính quyền cấm khai thác đất, họ dựng cổng chào, xây cơ sở hạ tầng để làm du lịch. Có lẽ vì thế nên nhiều người đồn thổi là người ta hết đất để khai thác chăng. Không thể pha trộn đất khác vào tử sa vì khi nung đến 1.200^oC (nhiệt độ trung bình tôi luyện của trà cụ tử sa) thì nó sẽ vỡ ngay, không kết dính”.

Tử sa là đá trong đá, khai mỏ đá ra, có phần đất trong đó. Người ta phải khai thác thủ công: lấy búa, rìu… phá đá để tìm đất lẫn trong đó chứ không được dùng thuốc nổ phá núi bởi như vậy, đất sẽ bị ám mùi thuốc nổ, ảnh hưởng đến chất lượng ấm sau này. Chỉ duy nhất ở Nghi Hưng mới có đất tử sa.

“Giả” là chỉ làm lại các tác phẩm nổi tiếng của người xưa. Ví dụ ấm Cung Xuân do người đương thời làm vẫn gọi là ấm Cung Xuân nhưng không hề có chuyện lập lờ đánh lận con đen vì dưới đáy ấm có khoản là họ và tên hay nghệ danh của người làm. “Giả” họ dùng máy để đánh bóng, hóa chất để ngâm, tẩm… cho ấm cũ, bám dày cao trà để trưng bày cho đẹp. Loại ấm này chỉ dùng trưng bày, nếu mang pha trà thì có hại cho sức khỏe.

Mỗi người thợ, nghệ nhân thường chuyên một dòng sản phẩm. Có người chuyên làm lại những chiếc ấm, chén của người xưa, người chuyên mô phỏng hình dáng của động, thực vật (ấm con cóc, rồng, quả bí, thân trúc, tùng…), người thì tìm tòi kiểu dáng hiện đại. Có chiếc ấm ngọa hổ tàng long (giữa lòng ấm có con rồng, trên nắp có con hổ), có chiếc ấm rồng, rót nước nhẹ thì đầu rồng từ trong vòi thò ra, rót mạnh thì lưỡi rồng từ miệng thè ra…

Người thợ được cấp giấy chứng nhận nghệ nhân khi có bằng tốt nghiệp của Đại học Hoa Kinh và có giấy chứng nhận tác phẩm độc đáo.

Núi Hoàng Long Sa nơi có mỏ đất tử sa được người Nghi Hưng khai thác về làm trà cụ. Ảnh: Nguyễn Ngọc Tuấn

 Nguồn: Sài Gòn Giải Phóng thứ bảy